1уьйранна, 23-чу февралан 1944-чу шарахь пхийттара мел ваьлла боьрша стаг ,цомгуш а ,къена а ,к1елвисина воцург ишколашка а, маьждигашка а д1акхайкхина.Оцу дийнахь Ц1ечу Эскаран деза де дара ,цхьана а стагана дагахь дацара и де иштта инзаре хир ду аьлла . Россин паччахь-Сталина къасттийна дара и де,цу дийнахь йолаелира операци «Чечевица». Немцойн оккупанташна г1о деш,Даймахкана муьт1ахь бац аьлла баьххьана даьккхина, дерриге а нохчийн къам махках даккха долийна.Оцу шини-кхаа дийнахь б1е эзар цхьа а бехк боцу адам х1аллакдина. Х1усамашкара нах арабаха болийна, кечам бан пхиъ- итт минот хан бен ца луш, къена, цомгуш верг, вада г1ертинарг вуьйш. Некъана кара х1ума эцча,машенашна т1е нах дуккха ца тарлора ,цундела кхуьйсущ юхакхуьйсура, нахера схьа а йохуш: галеш, юрг1анаш, г1айбанаш. Цу ирчачу деношкахь адамаш гул а дина, бежнаш лелош вагонаш чу а бухкуш, виъ б1е эзар стаг Казахстане, Киргизе д1абигна. Ткъа некъ инзаре беха а, хала а хила, эзарнаш х1аллакхила шело,мацалла, цамгарш ца лайна. Кхин нах д1абига вагонаш ца карийча, герз детташ, багош, кортош дохуш бабина. К1елдисина ялта дагийна, цунна мета д1овш детташ яах1ума охьакхийсина, обаргашка, Сталинан эскарна дуьхьало йина кхечу махка д1адаха ца тигна адаме и д1аьвш даийта. Инзаре дуккха адам х1аллакдина цу деношкахь. Галанчожски районехь Хьайбаха юьртахь нах д1абига вагонаш ца хилча, говраш лелош хила божли чу а боьхкина, ворх1 б1е эзар стаг вагийна, полковник Гвишианис приказ а делла. Нах д1абигначул т1аьхьа ч1ог1а ирча сурт дара х1оьттинарг, дайина адамаш массанхьа а дара: г1алахь, ярташкахь, чохь, уьйт1ахь, некъаш т1ехь. Уьш д1абуьгу вагонаш юьзна яра. Божарий а, зударий а, кегий бераш а тетта чубоьхкинера. Ткъа дийнахь д1абигара уьш Сибре. Хьож,мацалла ,делхарш, узарш, берийн маьхьарш- х1инца цхьаммо тергалдеш дацара. Некъ т1ехь дела адамийн дакъош лестош аракхуьйсура, вагонаш цхьа а минотан т1аьхьйиса йиш йолуш яцара. Нах х1аллакбина ца 1аш , вайн истори, вай къам мичара ду ца хаийта дуккха исторически документаш,книгаш, архиваш Соьлжа- г1алахь гул а йина ягийна. Дуккха а памятникаш, чурташ, б1аьвнаш, хиллий техьа аьлча санна,йохийна Сталинан эскаро. Цу шийлачу махкахь мацалла ,чуваха меттиг боцуш, шело ца лайна дуккха а нах кхелхина. Кхойтта шо хан яьккхина Сибрехь. Ц1а доьрзур ду я дац цхьаьна хууш дацара. Россин паччахь Хрушев х1оттинчул т1аьхьа, реза боцуш дуккха а политикаш боллушехь, приказ а делла нохчийн къам ц1а дерзийтина. Дуккхачу шерашкахь сатийсина де т1екхаьчча аьлча, наха тешаш бацара, церан даг чохь дерг, церан ойланаш, церан сатийсамаш,шадерг а Даймахкаца доьзна дара. Амма ц1акхаьчча церан халонаш чекх ца евлира, бухахь дисана х1ума дацара, церан юхах1отто дийзира шайн керташ, ц1енош, шайн дахар. Ткъа и дерриге а х1умма дацара, цара 23-чу февралахь лайн халоне хьаьжча. Нохчийн поэто Бисултанов Аптис нохчийн къам махках даккхарх лаьцна даздина ч1ог1а хаза мог1анаш ду,ткъ уьш дало лаьа сунна :
Т1апа куйнаш дайри шуна , Гуо беш салти байри шуна , Эхартахь бен хир дац баьхна, Къемата – де дайрий шуна? Доруш, тоьгуш марчо доцуш , Доккхуш, доькъуш саг1а доцуш, охкуш, кечдеш латта доцуш, Синош догуш дайрий шуна? Къа лерина маршо езарг, Пхьа лерина Дела везарг, Шира Нашха, нохчийн безам, Ц1ергехь ягош яйрий шуна?
Оцу кхойтта шарахь цара лайна хало вайна цкъа а магойла! Цу шерашкахь кхелхинчарна Далла гечдойла!
И хаттар х1инца а жоп доцуш дисна… Ца кхеташ, муьлхачу бехкенна та1зар лайна ца кхеташ, казахийн лаьттах бахара эзарнаш нохчий. «Х1унда доху тхо махках? Х1ун даьлла тхоьгара?», бохуш болийна некъ кхойтта шаренга белира. Цхьана дийнахь яккхий машенаш т1е боьттина, цецдаьлла даьхни т1аьххьара х1оъ бела, 1еха дуьтуш, са дууш 1оьху цицгаш, лета ж1аьлеш, г1ийла таьхьа хьоьжу х1усмаш, ларъян дитина, берд текхна орам хаьдда хино дадийна къона попан дитт сана, дорцана дуьхьал дигира нохчийн къам. Хила йиш цоцу амалш юкъахь яржийна, царах некъан накъостий бина, аре сана шуьйра вагон т1арал гатйина, къилбседехьа йирзира ц1ерпошташ, т1аккха х1ордана гола тоьхна — малхбузехьа. Узарех илли деш т1аьхьара олура аьчкан некъа т1ехь еттало аьчкан чкъургаш, къиза мукъам айабора пена херонехь шок еттачу мохо. «Дависа хьан, маржа дуьне, ма доккха хили хьо, шен яхьал доккха х1ума дац моьттина жимчу къоманна! – готтачу корах лайарене хьоьжура къена наной. — Хьайх хьарчинчу не1алтах парг1ат ма долийла хьо, х1ай имансиз Йилбаз, сан къомера доьналла хьошур дацахь!» – ният доьхкура нохчийн къаноша.
Харцоно1аьвдина деган пха иккхина, т1ом боцуш г1азотехь эгара дешех кхелина оьздангаллех дуьзна дегнаш, кхелхинарг ло юккъе д1ата1ош а, б1аьрнег1арш т1екъевлича а ца довр церан б1аьргийн лепар, ца къарлора уьш, къарбалийта ц1и хийца дезара, хье метана дилха даьтта дотта дезара, кхин аг1о яцара. Йилбазан хьадалчаш шайн хьекъал а, корматалла а мел тоьу харцонаш лелийра некъа йохалла. Дера ж1аьлеш санна, улло яьккхинера цара мацалла а, гатто а, шело а, ж1аьлийн мотт а.
Дог1маш эгара, могшалла г1еллора, амма эзар шерашкахь дахчийна сий, мокхаз т1улгал а ч1ог1а яхь гора ца х1отталора. Мог1не дара Иблис, дарделлера, ша а кхерадала тарлуш, къизалла гайтира цуо, амма Далла т1е болх биллина, Цуо динчунна реза болу нохчий иманах ца буьйхира.
Ерзинчу аренашкахь, шийлачу тоьлашка кхийсина, юха а шен болх д1ахьора Йилбазо. Цамгарш, меца берзлой санна, гонах хьийзара, шелоне кховдина аг1онах ка тоха кийча йолуш.
13 шо даккха дийзира дай баьхначу лаьттах хаьдда. Чубузу малх Нохчийчоьне хьоьжийла хаара, х1ора дийнахь цуьнца маршалла дохьуьйтура, кестта цадоьрзург хиларх дагчохь шеко а ца кхобура.
Амма Дала Иблисна а ца елла шена ма хетта маршо, цуо лелочу харцона а шен хан ю, харцо даима а ца лаьтта. «Сталин боху боьха х1ума елла!», олуш, шабарца вовше кхаьнаш дохура, мацах цкъа «Сталинна хиънехь, иштта хир дацара» баьхначу нохчаша. Амма Сталинна ца хууш, пачхьалкхехь доккха са даккха ваьхьаш стаг воцийла билгалдаьллера.
Мохо шок етта шийлачу махкахь, ша-шех ка етташ г1ийла тийжа Йилбаз дитна, самаьрша нохчий ц1а бирзира. Еса яцара х1усмаш, шайн йолуш санна чохь бехаш кхечу къома нах бара, мах луш дай бахам юха схьаэца а дийзира. Делахь а х1умма а ца хетара иза – коьртаниг шен лаьтта т1ехь хилар дара, ткъа дуьнена даьхни цу хенахь дош хеташ а бацара нохчи. Доьналла, яхь, г1иллакх яра церан байракх!
Атабин 1ийса
www.ChechnyaTODAY.com
При копировании материалов ссылка на сайт обязательна
Урокан чулацам
Халкъан барта поэзи
(тест №1).
18
29.10
Дийцарх а, повестах а лаьцна.
Обновлено: 11.03.2023
Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.
Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.
Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.
Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.
Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.
Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.
Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,
Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.
Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,
Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.
Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.
Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.
Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.
Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.
Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,
Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.
Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:
Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг
. Нохчийн истори евзачарна бевзашболу и хиламаш Арсанукаев Шайхис исбаьхьаллин дешнашца буьйцу, ткъа исбаьхьаллин дош . повесть йоьшуш Тимаран къамелашкахь дешархочунна го цуьнан къизалла, ямартло, хIилла. Ша-шех тоам бина, бIаьрг . кхайкхайо адамашна кхиэл: ТаIзар сан Ду царна нийса: Уггар а лекха берд, КIорга . заманахь муьлххачу а халкъана сийлахь а, веза а хилла илланча, дешан говзанча. Иштта .
Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.
Ду нохчийн ворх1 г1иллакх
ворх1 ломал сийлахь:
Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,
Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,
Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.
Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.
Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.
Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.
Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.
Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.
Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.
Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,
Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.
Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,
Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.
Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.
Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.
Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.
Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.
Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,
Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.
Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:
Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.
Ду нохчийн ворх1 г1иллакх
ворх1 ломал сийлахь:
Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,
Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,
Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.
Нохчийн г1иллакх а, оьздангалла а.
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
. садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу оьзда стаг. Оьздангалла и адмийн . йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла .
Башхалла а, адмалла а шайца йолуш г1иллакхаш ду нохчийн къоман.Уьш дерригге а цхьаьна тоьхча — Iадат — олу цуьнах. 1адат — нохчийн къоман дахаран низам ду. Г1иллакхах д1акъасто йиш яц оьздангалла. Г1иллакх а, оьздангалла а цхьаьна хьерчаш ду. Нохчийн г1иллакх — оьздангалла лелоро а, ларъяро а — кегийрхойн дегнашкахь кхиайо НОХЧАЛЛА. НОХЧАЛЛА бохучу дешан чулацам бовзуьйтуш — дуккха а тептарш яздан дезар ду. Доцца вай аьлча, Аллах1 резавеш ду НОХЧАЛЛА бохучу дашо чулоцург.
- Бусалба дин т1еэцча, Аллах1 резавоцу г1иллакхаш нохчаша д1атесна. Нохчийн г1иллакхаш а, оьздангаллаш а Аллах1а билгалдинчу суннаташна там беш хиларх теша вай. Яханчу заманахь кхечу къаьмнийн лай а, элий а хиллехь, нохчаша и тайпа дахар
къобалдина дац. Аллах1 цхьаъ а веш, г1иллакх — оьздангалла шеца ерг — эла а, иза йоцург — лай а лоруш, б1ешерашкахь баьхна нохчий. Г1иллакх — оьздангалла шеца хиларо хьайбанах къастадо адам, иза доцург ж1аьлех тарло — алара, вайн къонахий хиллачу дайша.
Ненахошца, стунцхошца лераме а, г1иллакхе а велахь, рог1ехь шена т1едоьжна г1уллакх кхочуш а дахь — и тайпа стаг тоуьйтуш хилла вайн дикачу дайша.
Оьшуш а, пайде а долу х1ума: лелош а, лардеш а, ц1индеш а ца хилча — тиш а ло, адамо диц а до.
Вайн дайша, наноша, вежарша, йижарша нохчийн 1адатера г1иллакхаш лелор а, лардар а муха хилла довзуьйтуш, лахахь — ши — кхо масалла даладар бакъхьа хета:
1 .Зуда ялийча, иза дуьххьара х1усамна чуйоккхуш: нускална моз кхаллош а, кара жима к1ант — бер луш а, цуьнан когашка куз я верта тосуш а — г1иллакх ду нохчийн. Нускална моз кхаллоран а, цуьнан кара жима к1ант- бер даларан а маь1на довза хала ду аьлла ца хета.
К1орге йолуш маь1на а, инзаре боккха чулацам а болуш ду, нускална, керлачу х1усамнанна — когашка верта тасар. Цу нохчийн г1иллакхан дозалла а, маь1на а ма дарра довзийта, вай иза йозане дуьллуш къахьегча — дуккха а тептарш яздан коьчалла ю иза.
Доцца вай аьлча, верта: вайн дайн безам а, нохчийн къоман хазна а ю. Оццул деза, хьоме верта несанна когашка тасар — х1усамненан нохчийн къомо сий — ларам беш хилар ду.
Шена хьалха тесна верта когашца ца хьошуш, иза лаьттара схьа а эцна, дегош, тамехь д1анисдар, нускало: х1усаман а, доьзалан а, мехкан а сий лардан — ша юкъ йихкина хилар гайтар ду.
Иштта деза, доккха маь1на а, чулацам а болуш ду — нускалан когашка верта я куз тасар.
2 .Юьртахь, доккхачу тезетахь дара иза. Сан дейтта шо хир дара цу хенахь. Тезета веара юьртара воцу цхьа жима стаг. Юьртара баккхийнаш бара коьртехь хевшина 1аш. Царна юккъехь хиъна 1аш вара сан да а. И жима стаг тезета т1евогуш, цо салам а далале, хиъна1ачура г1аьттира сан да. Кхиболу баккхийнаш хевшина 1ара. До1а а дина, кхелхинчун верасашка кадам бина ваьлча: тхан дас хьал-де а хеттира цу жимачу стаге, билгалйинчу метте охьа а хаийра иза. Цул т1аьхьий а бен, охьа ца хиира сан да. Геххьа хан яьлча, тезетан дас и жима стаг — хьаша д1авохуьйтуш, цунна т1аьхьа а велира сан да — цуьнга вист а хуьлуш. Нохчийн г1иллакхехь, жиманиг т1евеъча — воккханиг г1оттуш меттиг байна вацара со.
по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость
И сурт дайначу сан дагчохь цакхетам кхоллабелира. Х1унда г1аьттира — те сан да цу жимачу стаганна хьаьла? — боху хаттар дара хьалха х1уьттуш. Цуьнан бахьана довза лаар дара дагехь сецна. Цу тезетара ц1а вахча, ас дега хаьттира цуьнах дерг.
- Майртупара ма вара и тезета веана жима стаг. И т1евеъча, сан хьаьлаг1аттар: ненан сий дар а, цуьнан лерам бар а дара. Сан нана Майртуапара ма хилла — олуш, со кхетош, б1аьргех девла хиш а хаалуш, сихха жоп делира сан дас.
Сан нана а яра Майртупара. Дас цу тезетахь далийначу г1иллакхо, цу масалло, кхетийра со: ненахойн бан безачу лерамах а, цаьрца лелодезачу г1иллакхах а.
Лаа дац: — Ненавешин букъ т1ехьа вижчий а бен, парг1ат наб ца кхетта луралла шена т1ехь долчу к1антана — олуш, нохчийн кица. Ненахошца лелодезаш дуккха а ду г1иллакхаш.Уьш лелор — ненан лерам бар а, сий дар а ду.
3. Х1усаме хьаьший баьхкича, шена сил дукхаеза, хьоме нана цамгарца юй а ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна — царна хьошалла деш хилла нохчийн к1ант, Болат. Хьешашна хьошалла деш, меттиг а боккхий, хьалха чохь, цамгарца меттахь 1уьллу шен нана ган воьдуш хилла иза — цуьнгара хьал довза.
- Нана, ахь: — Хьаша ларалахь — бохуш, со кхийна хиларна, баьхкинчу хьаьшашна хьо цамгарца юй ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна, царна хьошалла деш ву-кх со — элира боху к1анта, дуьххьара ша нанна т1ех1оьттича.
- Со х1инца г1олехь ю хьуна. Хьаьший ледар ма биталахь — элира боху нанас к1анте, шегара хала хьал а ца довзуьйтуш.
Кхо де — буьйса даьлча, хьаьший д1абаха тохабелира. Юьртахбовллалц, т1аьхьаволуш, хьаьший д1а а хьовсийна, юхавирзина, шен х1усаме кхаьчча — нана кхелхина карийра Болатна.
Сихонца шен нана д1аерзо кечамаш бан вуьйлира и нохчийн к1ант. Кхечу юьртахь 1ашволчу шен ненавеше хаийта хьадалча а вахийтира Болатас. Дикачу говрахь маса воьду и хьадалча, Болатан х1усамера шайн говрашкахь ц1абоьлхучу хьаьшашна т1екхиира. Салам — маршалла вовшашка хеттина даьлча, хьадалчо довзийтира: Болатан нана кхелхина хилар а, ша хьошдолу г1уллакх а.
- Иза — м бакъ дацара. Дукха хан яц, ахь вуьйцу Болатера х1усамехь хьошалг1ахь а 1ийна, тхо вовшех къаьстина — элира, цу хьешех цхьамма.
- Иза бакъ хилар шеко яц. Ша сиха ву — олуш, говр а човхош, и хьадалча д1авахара.
Хьешех, воккхачо: — Х1ума хиларан сахьт дац. Хьовса деза вай… — олуш, юхабирзира боху уьш. Бог1учу хьаьшашна, шайна хьошалла динчу Болатеран кертахь — х1оьттина т1езет дайра. Шайн гергарчу стеган, Болатан, нана д1айоллалц, цу тезетахь а 1ийна — ц1ехьа бахара боху и хьеший. Оцу нохчийн г1иллакхо гойту, мел боккха лерам бо нохчаша хьешан — иза муьлххачу къомах велахь а.
Лакхахь, доцца олуш, 1адато нохчийн къоман дахарехь д1алоцу меттиг а йовзуьйтуш, цу 1адатан цхьадолу г1иллакхаш билгалдехи вай, къонахий хиллачу дайша, наноша, йижарша, вежарша уьш лелор а, лардар а муха хилла хоуьйтуш.
Тахана нохчийн къомехь долу чолхе хьал тидаме а оьцуш: — 1адатера г1иллакхаш нохчаша лелор а, лардар а муьлхачу т1ег1анахь а, барамехь а ду? — олуш, хаттар
х1оттийча. Цу хаттарна бакъонца долу жоп лохуш вай къахьегча, гучудолу, нохчаша цхьадолу 1адатера г1иллакхаш д1атосуш хилар. Халахетар а, чамбар а хуьлу, нохчийн г1иллакх — оьздангаллийца (1адатца) ца дог1у х1уманаш нохчашна юккъехь оьгуш хааделча.
Напишите дегайовхо. зарание ❤️
Воккхачун лерам бар г1елделла. Божаршна а, зударшна а юккъехь эвхьазлонаш алсамъевлла. Хаамийн г1ирсашкахь нохчий хаало вовшашна луьйш а, меттаза дерш дуьйцуш а, лелош а. Кхечарна хьалха дас-нанас бер караэцар а, иза хьастар а, керла зуда ялийна жима стаг дена, кхиболчу баккхийчарна гучувийлар а, жиманиг воккхачунна хьалха хиъна 1ар а, кхидерш а лелош — нохчийн 1адатера г1иллакхаш лар ца до цхьаболчу кекгийрхоша. Вайн къонахий хиллачу дайша стеган а, зудчун а мах хадош: Аллх1аца йолу юкъаметтиг ларъяр а, г1иллакх — оьздангалла хилар а коьрте оьцуш хиллехь, х1инца нохчаша, дукхахьолахь — сом хиларца хадабо адаман мах.
- Муьлххачу а адамна, корта охьа а ца та1ош, б1аьргашна чу хьажа йиш хилар — и бу коьртачех къонахчун бахам — алара вайн дикачу дайша, кегийрхошна хьехам беш. Вайна гуш ду тахана нохчашна юккъехь оьгу дастаме х1уманаш.
Диканиг вочух къасто коьрте хьекъал а доссале, ненан шура балдашна т1ехь якъа а ялаза, кегийрхой бу яккхий мажош а йитина лелаш. Нохчийн г1иллакхехь (1адатехь) маж йитар, стага: Далла а, нахана а хьалха — шена т1е инзаре доккха жоьпалла т1елацар ду. Цундела Нохчочо, Дела резавоцурш ца дан ч1аг1о а, нигат а дой бен — атта ютуш ца хилла маж. Ледарлонаш шегара юьлуьйтучу стага маж йитича: — Маж-м газанан а хуьлу — олу нохчаша.
Далла гергахь къилахь доцу, вайн дайша лелийна а, лардина а 1адатаре г1иллакхаш, пусар дар а доцуш, нохчийн кегирхоша д1атийсар, вайга хаьттича — къоманна боккха эшам бу. И г1иллакхаш ца лардар — нохчийн къоман орам бакъабар а, ч1аг1ам г1елбар а ду.
Къоман г1иллакх — оьздангалла (1адат) лелор а, лардар а нохчашна юккъехь тахана г1ийла хиларан бахьанаш дукха ду. И бахьанаш билгалдахар кхечарна а дитина, ала лаьа, мел яккхий халонаш шайна т1ех1иттарх: дин а, мотт а, нохчийн г1иллакх — оьздангалла а (1адат) — вайн къонахий хиллачу дайша, наноша, вежарша, йижарша лардина хилар. Деши санна ц1ена, адамалла шайца йолу нохчийн г1иллакхаш, оьздангаллаш вай ца лелош а, лар ца еш а, д1атасахь, доцца вай аьлча — яйна т1аьхье хир ю вайх.
Алаг1ертарг дерзош, вежаршка, йижаршка кхойкху: Делан дош а, нохчийн мотт а, г1иллакх — оьздангалла а т1аьхьенна йовзуьйтуш — къахьегаре а, само яре а.
Къанойн Кхеташонан тхьамда — Хучин Ахьмад.
Примеры похожих учебных работ
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
. декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу .
Йо1ан эхь к1ентан яэь ма эшайойла
Шозлаг1а бахьана ду вайн кегийрачу нахана юкъахь даьржаш вайн къоман г1иллакх-оьздангаллица ца дог1у г1иллакха. Кхозлаг1а бахьана ду доьзалшна а, кегийчу нахана а, берашна а телевиденехула къоман 1адаташ дохош гойтуш долу къизаллин, оьздангаллица ца .
по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость
Напишите дегайовхо. зарание ❤️
Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг
Образ и характер Къонаха (статья на чеченском языке).
Дуьненахь мел долу даьхни вовшахтоьхча, даьхни тоьр дацара иза эца. Стигланийн векал хиларе терра, вохкалуш-эцалуш вац иза. Нехан гIуллакхана садагадо цо. Собаречу нахана юккъехь а собаре ву иза, оьздачу нахана юккъехь а оьздангаллица билгал хуьлу. Цуьнгара гIиллакх даккха стагга а вац. Нохчо хилар – къонаха хилар ду. Къонах а, нахчо а хилла дуьнена дахарх чекхвала а атта дац. Цу шинне а дахар даржах, я кисанах доьзна дац. Цундела иза цIанонан, нийсонан, бакъонан новкъа тIера юьстах ца гIерта; адамалла, ийман, вадд – де-дийне даларца цуьнан сов долу.
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
КЛАССАЛ АРАХЬАРА
хьехархо:Абубакарова Х.С.
1алашо: Шенкъомандахар, цуьнанисторихбакъдерг
къоначучкъуранадовзийтардекхардубаккхийчеран.
Къона т1аьхье ШайнДаймохкбезаша,
исторехьхиллачуннийса мах хадошкхиор:
Селханейиццаяр, кханенанойлаяр, таханенанпусардар, шеенхалкъансиноьздангалла, шеен Даймохке болу безамгайтар.
Цу 1алашона дан леринарг:
1.Литературно-музыкальни композици кечъяр.
3. Кхайкхина цу дийнахлаьцна дийца томехь нах.
Мероприяти д1аяхьар
Г1ийла бека ладуг1учу эшаран мукъам.
Хьехархочун дош:
Цхьана генарчу хенахь, дуьйцу ширачу дийцаро, адамаша цхьастагвахийтинахиллабах,бакъдерглаха. Дукханекъбина цо, б1еннаш некъаштиллина, дукхамачашйохийна ,бакъдергцхьанхьацахилла. Цкъа цхьана лекхачу ломахь хьехгина цунна. Чухьаьжча, дукхаирча, дас тамац хьаъ хилла цу бодашкахь хиъна 1аш.
-Хьо мила ву?-хаьттинахьехачуьрасхьа.
-Со адамду,собакъдерглахаваийтина.Хьо мила ву?
-Оццулирча аса муха гойтурдухьо?
Ирчадувайбакъдерг,вайна а карийна и ишттакъизаа,ирчаа,делахь а вайнду-кхаиза. Вайн и лачкъойишяц, яцунахлачкъайишяц. Вайнцхьадакъадуиза,вешандахарехь и вайца д1акхехьа,вайн берашкавайнама-карадарра д1адала.Диц ца дан!
Г1ийла бека мукъам.
Дистхилийша, т1улгаш ,Дистхилиша,
Шуьга кхойкхуш, шуьга хоьттуш Вайсо-м.
Яьсси сецна хилар сунна дийца,
Даймохк боьхуш, Даймохк Бисча байлахь-
Иза-м цуьнан б1аьрхи дара лекъна.
Х1оккхул 1азап-мисканашна деънарг,
Х1ун бахьана, х1ун къадара, дийца.
Шул а ч1ог1а дегнаш долчу наха,
Тоьпан ира цхьамза меркъел хьийзош,
Зударий, бераш,къаной махкахбахар
Дийца соьга, т1улгаш,дистхилийша.
1-ра д1ахьошдерг:
Хин тулг1енаш сана,д1аоьху шераш,замано ерзайо муьлха а чов,амма мо буьссу,д1атийна лазар хьаьха,цо дог т1ехь даимна а мобуьту.
2-г1а д1ахьошверг:
Дохор-оцу дешан ирча маь1на хуур дац и шена т1ехь цалайначунна, буьззина харц бехкийн, питанийн, х1аллакдарна къахьон кад ца меллачунна.
Гергарчех, юххерчех, безачех къастар, ц1енчу т1амехь эгнабоцуш,мацалло, шелоно, лазарша байар-шадерг лайра нохчийн холкъо. Цу халачу шерашкахь, орамашца бухдаьккхина ца девзачу лаьтта т1е кхоьссина дитт санна, халачу хьелашкахь нохчийн халкъо гайтира шеен дахаран ницкъ, шен ораман доьналла.
Къаьсттана хала хуьлу баккхийчара шайн дагалецамаш буьйцуш, бохбина эчиган цхьамза чекхбохуш сана дагах, х1унда аьлча вай лайна вайн лазам бу иза
1-ра д1ахьошверг:
Дено-денолеш д1абовлуш бу вайна юкъара 1944-чу шарахь махках баьхна нохчий. Йоьрзуш яц къоман дег1ана а, сина а къиза йина чевнаш. Вайна юкъахь бехаш буДаймахкана генахь,хийрачу махкахь дуьнен чу бевлларш. Уьша, къоман эс а дийна мел ду, дицлур дац 1аьржачу февралан денош.
2-г1а д1ахьошверг: Х1инца вай дошлур ду хьешашна, цара дуьйцур ду шайн дагалецамах.(Вистхилалуургвистхуьла.)
Д1аолу дешархоша шаьш хаьржинаилли.
1-ра д1ахьошверг:
Тахана,оццул дукха шераш д1адевлча,дерриг берийн,къанойн,зударийн узарш вай цхьана тоьхча,къарлур дара дерриг дуьне.
Цхьана гулдан йиш хилча дерриг церан б1аьрхиш,къаьхьачу тулг1енаша дохор дара х1ара дуьне.
Х1инца вай таро хир ю дешархоша вай къам махках даккхаран хьокъехь кечдиначу суьрте хьовса.
2-г1а д1ахьошверг:
Кхойтта шаре бахбелира Даймахках къастаран некъ, амма халкъо лардира къоман г1ад,цхьа де ца даьккхира жимачо,воккхачо дай баьхна латта дицдина, дайн кешнаш дицдина.
Хьалахьаьжча ,сийна стигал,
Доьрзур дуй-те тхо тхайн махка?
Цкъа Теркан къурд бинехьара,
Цкъа лаьмнех б1аьрг тоьхнехьара,
Т1еоьцар яра Делан 1ожал,
Дог къинт1ера далахьара.
Наной ,бераш вовшахдохуш,
Аьчкан некъашца декъий дуьтуш,
Сибреха керчира ц1ерпоштан чкъургаш,
Халкъан даг т1ехь чевнаш юьтуш.
1-ра д1ахьошверг:
Кхечира халкъо сатийсина кхаъ. 1957-чу шарахь ц1а дирзира халкъ.
Делахьа,оцу халонехь а вайн халкъо ларбира ша д1абаьхьна угар беза мохь:г1иллакх,оьздангалла,яхь,вовшашна орцахдовлар,г1о дар,вовшашца йолу марзо-дайх йисна хазна.
Вай лардира вайн г1ад,лайначу халонаша,т1ех1иттинчу вонаша къизалле ца дерзийра вайн дегнаш.
Вай хастам боь дашочу маьлхан,сийначу стигалан,бай т1ерачу зезаган.
Вайна хьомеду угар деза иллеш-олхазарийн декар,берийн шабарш.
2-г1а д1ахьошверг:
 |
 |
 |
Краткое описание документа:
- подготовка к ЕГЭ/ОГЭ и ВПР
- по всем предметам 1-11 классов
Курс повышения квалификации
Дистанционное обучение как современный формат преподавания
Курс профессиональной переподготовки
Педагогика дополнительного образования детей и взрослых
- Сейчас обучается 2324 человека из 83 регионов
Курс повышения квалификации
Педагог дополнительного образования: современные подходы к профессиональной деятельности
- ЗП до 91 000 руб.
- Гибкий график
- Удаленная работа
Дистанционные курсы для педагогов
Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику
Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:
5 605 364 материала в базе
Материал подходит для УМК
Самые массовые международные дистанционные
Школьные Инфоконкурсы 2022
Нана ма ю,шен сина эшам а беш, вай кхетош, вай кхиош, вай нисдеш, вайх нах деш ерг а, даккхий хилча а т1ехь, хьоьстуш, шен т1ома к1ел ийзош. Х1ора беранна шен нана дуьненал сийлахь а, ломал лекха а, маьлхан нуьрал хаза а, шовданал ц1ена а хета.
Показать полностью. Доьзалан марзо а ненехь ю. Нана ю доьзална юккъехь бартбийриг а, х1ораннан амалш к1адъеш, церан юкъаметтигаш, церан уьйраш хер ца йолуьйтуш,х1оранна а шен-шен меттиг д1аелла, эвхьазлонах, эхьах, бехках, вовшийн хьог1ах, гамонах ларбеш, церан нийса накъост хилла, кертан а, кхерчан а 1у хилла лаьтташ ерг.
Вай дахаран шуьйрачу новкъа доху наноша .Т1аккха шен доьзалхо маца ц1а вог1у-те бохуш,б1аьрса артдаллалц некъ ларбеш 1а наной. Сан ненан марзонах дуста х1умма а дац..И йоцуш муха хир дара хаац суна я хаа а ца х1утту. Дахарехь цхьа хазахетар хилча, иза декъа нана лоху вай. Цхьа халахетар, цхьа цатам хилча ненах дагадовлу вай. Дог доьхначу хенахь ненехь синтем карабо. Охьакхетта ког-куьг лазийча, цхьа сиркхо хьакхаелла цомгуш хилча, нанас куьг хьаькхча, цо хьаьстича, лазар дайло. Веза-Воккхачу Дала шен къинхетамах мА йоккхийла цхьа а нана!
Читайте также:
- Сочинение по обществознанию 6 класс темы
- Сочинение на корейском любимый фильм
- Сочинение на тему я гражданин своей республики
- Какие тайны хранит вода сочинение
- Сочинение на тему школьная олимпиада
А ч х о й М а р т а н о в с к о й М Б О У « С О Ш № 5 с . А ч х о й М а р т а н »
Ч е ч е н с к а я Р е с п у б л и к а
Литературная композиция
«ДОРОГА ДЛИНОЮ 13 ЛЕТ» «КХОЙТТА ШАРАХЬ БАХБЕЛЛА
НЕКЪ».
(23 февраля 1944г.)
В зале оформлена книжная выставка: «Перед судом истории»
«Правда и вымысел о выселении» «Как
это было»
Цитата: И эти степи
Казахстана Тюльпанов взор и
зной песка, Ничто тогда не
удержало, Когда к себе звала
Чечня.
Роза Дахаева
Непросто жить, судьбой припертым, Не
видя звёзд родной земли…
И. Мннтяк
На мероприятие приглашаются гости, среди которых есть депортированные старцы
(Бучаев Абдулгани, Кацаев Саид, Элеханов Шедид. Старики, которые помнят вереницу
долгих лет ссылки. Также приглашаются представители администрации района, районной
газеты «Иман»,
районного отдела образования, представитель районного отдела
внутренних дел и т.д.
Оформление зала: баннер с надписью «черные дни», рисунки и поделки учащихся.
Музыкальное сопровождение: ( Мовсар Минцаев Весет; Макка Межиева – Даймохк; Али
Димаев – Пондаран аз;)
Отрывки из фильмов: (Эхартан къам; 23 февраля – Депортация чеченцев и ингушей 1944
года; из фильма о выселении чеченцев)
1944чу шарахь нохчийн къам арадакхарна доьзна цхьанакхетар.
Дакъалоцуш берш: 19411945 шеран ветеранаш,февраль баттахь 13 шеран махках
Бахаран тешаш, т1екхуьуьш йолу т1аьхье.
Кечйина зал,яздина пена т1ехь дешнаш.
1. Харцонан
2. Къам доцург Къонах а вац.бийца шен къонахий боцург къам а дац.
а, балин 13 шо.
1 Вудущий 1. Де дика хуьлда шун.Вайна массарна а хууш ду xlapa денош массанхьа а
билгалдохуш ду,х1унда аьлча ,23г 1а терахь вай нохчийн къомана кьаьсттина дагах хьакхлуш ду.Цу
денца доьзна дуккха а 1ийжаме дагалецамаш бу вайн махкахой.
Тахана вай д1ахьур ю дагалецамийн мероприяти.
^ ‘
Ведущий 2: Добрый день уважаемые гости! Сегодняшнее наше мероприятие
будет посвящено депортации чеченского народа. Все мы знаем что, 23 февраль 1944 год – одна
из самых позорных дат в летописи истории. Подготовительная работа к операции по выселению
чеченцев и ингушей велась задолго до февраля. План был разработан на высшем уровне и
включал в себя масштабные мероприятия.
Вудущий 1. Х1инца цхьана вайца бу и харц ц1е вай къомана туьллучу муьрехь
боьдуш хиллачу СийлахьБоккхачу т1амехь даккхий хуьнарш гойтуш Даймахкана декхар д1алуш
т1еман къахь лайна болу вайн хьомсара ветеранаш: до шло шуьга.
Вудущий 1. Ма дукха хиллеракъ нохчийн къонахий! Дег1астанар дуьйна
Иордани,Турции кхаччалц декъех некъ биллича а, Дег1астанара дуьйна Киргизе,
Казахстане,машенан некъ мел боьду декъех некъ биллича,ерриг г 1 уАзе нохчийн декъех
хьалайоьттича а, кхачалур болуш ца хиллеракъ нохчийн к1ентий …Ма дукха хиллеракх и
нохчийн латта, и нохчийн мохк! Къизаллин барам шегахь боцучу, Къизаллин барам шена ца
хуучу паччалкхо оццул д1ахедийча а кхачалург ца хиллеракх и нохчийн мохк.Мел доккха
хиллеракх и нохчийн къам и хьуьнаре къам, набахтехула,жоьжахатехула чекхдаьлча а ца
доьхна, ца эшна … Ма лекха хиллеракх и нохчийн къам…
А теперь для нас будут читать прозу чтецы Мамакаева Аза, Чертоева Хеда
и Гайтукаева Хава.
2
Хава: Позор и горечь целого народа
И ноша боль привычная матерей
Чеченцы под конвоем пешим ходом
Ногами топчут полужидкий снег
К собратьям горцы согнаны на плоскость
И против воли вас везут в Сибирь
К Востоку рельсы тянутся повозкой
Для поездов он как поводырь
А в гуще вереницей арестантов
Увидеть женщин, стариков, детей
Отныне нет им никаких гарантий
От голода болезней и смертей
Власть предала их, наказала строго
Политики не редкость грубый кнут
Десятки тысяч сгинут по дороге
Другие позже от тоски умрут
Чеченцы это первенцы Кавказа
И мужество, и честь родной земли
Вам суждено свой дом покинуть разом
И с жуткой болью выжидать в дали
Униженный отчизны скорбный голос
Вам будет слышен все 13 лет
Хотя без вас взойдет на нивах колос
И будет солнцем этот край согрет
Уйдет эпоха, время скоротечна И зло с тех пор не раз потерпит крах
Опустив братьев и сестер во вечно
Останутся в заснеженных степях
Вернетесь вы в родимые просторы
И все придется начинать с нуля
Но, а пока безмолвны ваши горы
Трагичны и безжизненны поля
Пространство, припорошенное снегом
Под легким льдом в ручьях бежит вода
И нет иных гражданских привилегий
А только унижений череда
В вручную кладь вмещается немного
Людей страшит неведомый маршрут
У станции железная дорога
Отсюда эшелоны вдаль уйдут
А снег подтает, стал бесцветной жижей
С утра селенья превратились в глушь
В пункт назначения, вместе без престижа
Отправится чеченец и ингуш
Взывают вопли к палачам: не троньте,
вы, чей то клеветой ослеплены
Ведь наши сыновья сейчас на фронте
Победу добывают для страны
Заира: Мы стали жертвой, чьих то злобных козней
За что нам душу делают плевок
Толпу как скот какой-то гонят в Грозный
Солдатам важно уложится в срок
К спокойной жизни больше нет возврата
Разрушены и сожжены мосты
Послышалась стрельба из автомата
В высокогорной местности Мойсты
Расстреляны и брошены с обрыва
И этот офицер НКВД
Но вряд ли век свой проживет счастливо
Убийце нет прошения нигде
Преступников настигнет Божья кара
Они циничны, злобны лишь сейчас
Проклятие им за эти все кошмары
И за страдание безвинных масс
Жестокости, бесчеловечный степень
Февральским днем отметилась в горах
Тела и судьбы превратились в пепел
И память под названием. Хайбах
За то в живых оставшихся чеченцам
Которых, миновал тогда расстрел
Навязан статус спецпереселенцы
Бесславный, унизительный удел
Хеда: И так всех погрузили в эшелоны
И взоры помрачнели от тоски
Не прячась громко заглушая стоны
Внезапно зарыдали старики
В их душах накопились стыд и копоть
Не раз сражались в скачке на ходу
Имея в жизни мужественный опыт
Почуяли великую беду
Парней жалеют старцы и старухи
3 По юности ударит злая власть
Найдут ли молодые силу духа
Сумеют ли перебороть напасть
Утешить, как-то пожилых желая
В боях быть может и в душе надрыв
В мгновенье молодежь разудалая
Сообразила песенный мотив
Простой напев и нет в нем слабой дрожи
И тягот не чарующих сердца
Хотя безвестность каждого тревожит
Он выстоит, настроен до конца
Куда-бы ни попал ты, пелась песен
Куда-бы ни ушел от этих гор
Почувствуй раб Аллаха повсеместно
Божественный и милосердный взор
Мы нашей верой вскормленные люди
Пускай в наш край сейчас пришла беда
Нам нужно знать, что с нами Бог повсюду
Аллах нас не покинет никогда
И тут же перестали старцы похоть
Узнав ответ на свой немой вопрос
И только снизу доносился грохот
Холодных и безжалостных колес
Вудущий 1. Иза дара луьра мох ц1ийзачу дийнахь. Сан халкъ,сан миска
халкъ, сан сийлахь къам ,х1ун даьллера хьоьгара ,сел къиза хьо хьийзош , ямартлонца а,
тешнабехкаца, нуй хьаькхина хьо хьан махках арадаккха? Эзарнаш адамаш :зударий, бераш
баккхийнах, г1аш, шийлачу лайлахула, шийлачу вагонаш чу а доьттина махках дехара
Ведущий 2. 23 февраль 1944 год эта черная дата навеки вписана в историю
чеченского народа, она надолго останется в памяти народа. Эта дата одна из самых позорных
страниц в летописи бывшего Советского Союза. Нет семьи, которой не коснулась бы трагедия
выселения, которая не испытала бы на себе ужасы сталинского геноцида. У любого из нас ктото
из родственников остался лежать на чужбине, похоронен в казахских степях. Нет дома, где не
досчитались бы отца или матери, сына или дочери, брата или сестры. Умирали невинные люди на
пути в Сибирь, не вынося не человеческих условий, произвола, голода и холода.
А теперь для нас прочитают стихи Мамакаева Аза и Цинаева Лиана
О черных днях поведали мне горы,
Чернее повести для горцев в жизни нет,
И временем не вылечить той боли,
С какой глядели горы горцам вслед.
То было все по страшному веленью,
Хоть приговор понять мы не могли,
Нас всех приказом выгнали с презреньем
С родной Вайнахской обжитой земли.
И как животных, в скотские вагоны
Грузили в тот военный трудный год,
За что наказаны в то время были горцы,
В чем провинился перед Родиной народ?
Все ужасы судьбы мы испытали,
Косил нас голод смертною волной,
Мы Сталина в молитвах проклинали,
Но он мольбы не слышал ни одной.
Он трон стерег с коварным безразличьем,
По трупам шел кровавою тропой,
4 И в ореоле грозного величья
Вознесся над запуганной толпой.
Мы для него лишь винтиками были,
Машины, что себе он изобрел,
Какое время бед мы пережили
В разлуке от родных Кавказских гор.
Однажды с чемоданом друга встретил:
Ну, что везешь? Успел богатым стать?
Останки матери я вырыл, он ответил,
Везу на Родину, чтоб их земле предать.
Наш поезд возвращался на рассвете,
Встречал встревожено заждавшийся вокзал,
Седой старик в поношенном бешмете
Припав к перрону, землю целовал.
Чтец: Цинаева Лиана
Некуда идти, не с кем говорить,
Некуда смотреть, и зачем все это.
Не с кем разделить одинокую луну.
Вот я покидаю родную мне страну.
Слышен стук колес, мчится поезд вдаль.
Холодно внутри, кусочек хлеба на ладонь.
Окружает мрак, ледяная сталь,
Но не угаснет в сердце к родине огонь.
За решёткой пролетают многие года.
Вижу, словно фильм, прожитые мною.
Пролетают мимо чужие города.
Как же мне не хочется жить такой судьбою.
Покидаю ненарочно, указали путь…
Вот бы мне узнать, почему же так?
Кто бы показал этой жизни суть?
Многие пытаются, но пока, ни как…
Покидаю, потому что я не нужен «им».
Потому что надоел, от меня устали.
Надоела моя правда, «ими» стал гоним.
Просто не хотел, что бы все мы лгали.
Уезжаю навсегда, суд решил пожизненно.
Депортация, в страну чужую.
Как же это горько, как же одиноко.
Но, конечно, не забыть, мне страну родную…
Ведущий 2. В преддверии шести десяти восьмилетия тотальной депортации чеченцев
и ингушей в феврале сорок четвертого мы вновь и вновь мысленно возвращаемся к тому
роковому дню для наших народов, чтобы скорбеть по тем, кого уничтожил зловещий
сталинский режим, отдать дань памяти жертвам репрессий.
Для нас прочитают стихи Чигарбиева Малижа и Чертоева Хава
Чтец: Чигарбиева Малижа
Не вздрагивайте, горы! Горе! Горе!
5 Не сокрушайтесь, снежные поля, Не
разбивайтесь, камни! Мы в неволе! Не
содрогайся, милая земля, Не плачьте, небеса,
леса, родные, К бессильным, нам, насилие
ползет Калеки, неподвижные, больные, Не
суетитесь, люди, смерть идет!
Чтец: Чертоева Хава
И лязгнул засов, как по сердцу ножом,
Мы были раздеты, почти голышом,
Ведь сонных хватали, грузили в вагон
И резали уши плач, вопли и стон.
…Нас всех увозили незнамо куда,
Но всё же ходили туда поезда…
Колёса по рельсам, как сотни коней…
Дорога длиною в десятки ночей.
…В вагоне был воздух тяжёлый, густой…
Но полон сочувствия взгляд голубой
Солдатик носил нам похлёбку ведром
Желаннее не было в мире его…
…Могил безымянных в пути том не счесть…
Вползала в вагоны бескрылая весть…
«Не дай нам погибнуть. Нас, Боже, спаси»
Ночами учила нас мама просить…
…И Ангел укутывал белым крылом,
Баюкали звёзды за чёрным окном,
Кивали берёзы задумчиво нам…
Размазаны полосы слёз по щекам…
…Могли бы остаться мы гдето в степи,
Под небом бесстрастным покой обрести,
Но, видимо, весь не прошли ещё путь
С него ни уйти никому, ни свернуть…
Ведущий 2. Что и как происходило в этот день
23 февраля 1944 года в пять часов утра, в день Красной Армии, в дома чеченцев и
ингушей стали ломиться солдаты и офицеры с автоматами, винтовками. Они грубыми окриками,
прикладами, поднимали с постелей детей, женщин, стариков и выгоняли всех на улицу. Людей
сгоняли к мечети или в огороды, вокруг устанавливалась охрана с автоматами и пулеметами.
При малейшем возмущении открывали огонь. Офицеры объявили горцам, что все они изменники
Родины и поэтому по решению Советского правительства выселяются в среднеазиатские
республики: в Казахстан, Киргизию. На сборы отводилось всего лишь 1520 минут. Лай собак,
мычание коров, плач детей и женщин, окрики солдат все это слилось в сплошной и протяжный
гул. То и дело раздавались выстрелы. Это стреляли в тех из людей, кто не подчинялся приказу.
Села, дома были окружены плотным кольцом охраны, дороги забиты солдатами.
Тут же подогнали большегрузные машины и начали грузить в них людей и стариков и
детей, без теплой одежды, необходимых запасов и продуктов питания.
А теперь для нас прочитает стих Висаитова Раяна
Это случилось в сорок четвертом,
В четыре утра, в четыре спала Чечня,
Не зная свою вину.
Молнии небо чертили.
6 Спала Чечня…
И вдруг, тишину разломив,
Жуткое эхо
В ночных переулках родив, Врезалось в горы, в
людские сердца, в дома.
Жестокое слово: Выходи! Выходи! Выходи!
Проснулись дома,
Тихонько ойкнув, открылись дома,
Подчинившись крику.
Сухими глазами к дверям и окнам
Горе, как тень, приникло, казалось
Вновь загремели цепями
Позабытая царская быль.
И горько в уши шептала память: Сибирь… Сибирь… Сибирь…
Да над дорогой Небо заплакало.
Ведущий 1. Доьхна де дара и Дег1астан деанарг
Шийлачу цу дийнахь шийла кхаъ беара Халкъ инзар даьллера махках ц1е яьллера… Да
вийнарг т1евуьтуш к1ант вар ч1ир юьтуш. Г1орийна ойланаш, г1орийна латта Орамца бухдоху
синтар ва санна Тхо махках дехира февралан баттахь. Цхьана а ца хаьара х1ун хир ду кхана.
Тхо дуьгуш даракха йовзазчу пана Тхо дуьгуш дара х1аллакдан кхана
Ведущий 2. Вскоре горцы вереницами потянулись к железнодорожным станциям.
Среди них были и беременные женщины, и матери с младенцами, и старики, и больные. С
немощными поступали самым диким образом: их вынуждали оставлять в домах или заставляли
бросать у дорог, обрекая на холодную и голодную смерть, бывало и пристреливали.
Погрузка людей в товарные вагоны шла ужасающе. В каждый вагон набивали столько
человек, что находиться там можно было только стоя. Товарные вагоны, в которые загоняли
людей, совершенно не были приспособлены для перевозки пассажиров, в вагонах не было
сидений, было холодно, т.к. вагоны не отапливались. Вместо окон маленькие люки, по два с
каждой стороны вагона. В стенах виднелись щели, через которые задувал холодный ветер. Но
никому не давали ни возразить, ни просить помощи. Вагоны набивались битком, тут же со
скрежетом наглухо закрывались двери. Стоны, крики, проклятия. Матери просили для детей
воды. Конвоиры быстро смекнули: есть деньги будет вода, и за каждый кувшин воды
требовали тридцать рублей.
180 эшелонов под покровом ночи, один за другим, словно черные змеи, сверкая
огненным глазом, тяжело и зловеще стали потянулись по железной дороге и громыхая по
рельсам бойко и дружно покатились к востоку, в сторону Сибири. Потерянные, оскорбленные,
униженные, убитые горем люди, прижавшись к друг к другу, ехали внекуда, ехали в
безвестность.
В покинутых горцами домах в это время шел массовый грабеж. Вывозилось все: ковры,
кинжалы, одежда, драгоценности, книги все, что люди наживали долгие, долгие годы.
Вслед за физической расправой началось истребление культурных и исторических
памятников. Все исторические документы на арабской графике и чеченская литература
свозилось на площадь у Дворца пионеров в г. Грозном и сжигалось неделями. Уничтожались
чурты и потом ими укладывали дороги, сносились надмогильные памятники.
Чтец: Цинаева Диана
Нас заставляли забыть свою культуру
литературу, язык, традиции.
Хотели, чтобы мы забыли себя.
7 Забыть, забыть. Велят безмолвно,
Хотят в забвенье утопить живую боль.
Ведущий 1. Хьайбах.. .Сийна ц1е яьлла моттало Дуьненах. Дийна доллушехь дагочу
адамийн узарш, до1анаш, шийла маьхьарий кхоьхьу заманан мохо вайн лере. И Муоха диц дийр
ду? Сийначу ц 1 ергахь догу синош…
Малхбале,малхбале,малхбале… Ма бале дехки тхо, ма бале… Кхин д1адерг соьга ма дийца
,латта, И хьуна гина ду, и хьоьга хатта..
Ведущий 2. Для нас прочитает стих Хайбах Гайтукаева Хава.
Хайбах!
Здесь скалы помнят Выселенья ад
И поименно На смерть обреченных.
Здесь ягоды шиповника висят,
Как капли крови, заживо сожженных.
Здесь и сейчас Февральскою порой
Сгорают в пепел Даже снег и зори..
Пусть пролетят столетья над землей,
Но неизбывным будет наше горе.
Ведущий 2. Хайбах это небольшое село расположено в горной части Чечни, которую
все вайнахи называют колыбелью своего народа. Сюда в Хайбах в 1944 году, по приказу
Гвешиани и Берия согнали людей из окрестных сел, хуторов. Женщин, детей, стариков, больных
собрали перед конюшней. Обещали, что они будут вывезены на равнину на санях или машинах.
Местность оцепили, чуть выше конюшни, на сопке установили пулемет. 650700 человек загнали
в конюшню, забили снаружи двери, под двери, окна заложили сена, облили бензином. И
комиссар госбезопасности Гвешиани, командовавший «операцией» в Хайбахе, отдал приказ
поджечь конюшню. Огонь быстро окутал конюшню, все запылало, раздались крики, плач. Ни
кому не удалось спасти из этого ада.
Ведущий 1. Сталинан rlepa эхь дайна, дера !алашо церан гуш яра шена : Курачу
халкъийн куралла яйар Вай гуттаренна кхерчаш д1адайар Халкъ буйна 1овдаш Халкъан са
даьккхина Дег1аста ц1анъяр вайх цхьана дийнахь Хийрачу махкахь лайш дина дацо Ца хилла
лаьттахь цул йоккха харцо.
Тхан дог1маш г1орадеш Чохь дарц, мох хьийзара Йиш йоьхна, гаттделла тхан синош
1ийжара Тхан даар ло дара,ло дара хир метта. Дог доцчу Сталина тоьхнера синметта. Мацалло
меллаша , къиза тхо дойура а Ж1аьлеша, 1овраша Декъийн Лар йойура.
Ведущий 2. На чеченцев и ингушей обрушилось страшное горе. Только в первые
месяцы выселения погибло более 70 тысяч человек.
Поезда с переселенцами на 20е сутки начали прибывать к местам, куда их везли.
Население Казахстана и Киргизии встретили с опаской спецпереселенцев. Анатолий Ким так
рассказывал о тех событиях: «нам сказали, что везут страшных убийц и предателей с
кинжалами, и их нельзя впускать к себе в дома. Чеченцы выкапывали пещерки невдалеке от
деревень, пытались прижиться, весной местные детишки пошли посмотреть, что так происходит
и нашли одни кости».
Но жизнь все равно продолжалась. И казахи, и киргизы, и русские для чеченцев стали
очень быстро друзьями. Чеченцев называли спецпереселенцами, существовал режим, по
которому без письменного разрешения коменданта нельзя было покидать села. Регулярно надо
было отмечаться в той же комендатуре.
в которых стремились узаконить акт насильственного выселения чеченцев и ингушей.
Писать правду о выселении в те годы было нельзя, напротив, защищались диссертации,
8 Но были и те, кто понимал, что выселение чеченцев было преступление. Среди них В.
Мурадели и Г. Мдивани. В те годы нельзя было без официального разрешения комендатуры
посещать места проживания спецпереселенцев, за ослушание 10,15,20 лет. Они создали оперу
«Великая дружба», в которой тепло говорилось о народах Северного Кавказа, в том числе о
чеченцах, ингушах, об их борьбе за Советскую власть, об их интернациональной дружбе. Это
был чрезвычайно смелый поступок.
Много погибло людей в тот 1944 год, выдержав долгую дорогу в холодных вагонах,
люди умирали на местах. Враждебно настроенное местное население боялось помочь
прибывшим переселенцам. Эта была трудная первая весна на чужбине! Оставляя двухлетнего
ребенка со слепой свекровью, молодая мать уходила в поле собирать колоски. Едва молодая
женщина скрылась за дверью, слепая старуха услышала легкий шорох. Она вздрогнула от
волнения и страха: Кто? спросила она. Ей никто не ответил. Когда вернулась сноха, она на
подоконнике увидела банку с молоком. Это продолжалось и в последующие дни. Русская
женщина тайком приносила молоко ребенку. Призналась она позднее.
Сегодня уже известно, что в те страшные годы в результате операции по выселению
горцев, погибло 200 тысяч чеченцев и ингушей (50% от общего количества населения). Так по
рапорту J1. Берия И Сталину, учтенных к выселке 459486 чел. Если же подсчитать по
донесениям того же лица погруженных в вагоны 23.24.25,26 февраля, то цифра называется
529620 чел.
Из рапорта начальника конвойных войск НКВД Бочкова от 21 марта 1944 года выслано
было 493269 чел., из которых до пункта назначения доставлено 491768 чел. Однако точное
цифры, сколько же погибло чеченцев и ингушей за 13 лет ссылки до сих пор нет.
Ведущий 2. 13 лет провели чеченцы в выселении стих читает Бекаева Кулсум.
Чтец: Бекаева Кулсум
Тринадцать… несчастливое число
Тринадцать лет бесправия и горя…
Тринадцать лет торжествовало зло,
Как черный шторм над синевою моря.
А впереди был «сталинский указ»,
Нас оставляющий за железной дверью,
Чтоб Азия., сквозь щели узких глаз
Нас приняла с холодным недоверьем.
На совесть потрудились в этом обе
Рекой невинной крови, морем слез:
Кремлевский люцифер Иосиф, «Коба»,
И, Берия его заглавный пес.
Найти ответы было нам не просто
В жестоком мире, ввергнутом в «чуму»
На два сакраментальные вопроса:
За что же это все? И почему?
Ведущий 1.
Хьомсара сан Даймохк,
СинмарзоДег 1 аста
Дийзикха ца лууш
Тахана хьох къаста…
Сайн дагчохь д1ахьо ас
9 Исбаьхьа хьан амат
Х1ай, Нана сан Даймохк
Хьа нисдер xlapa г1алат?
13 шо 13 б1ешерал деха,
Тхан синош лезира деха.
Тхан дегнаш дилхира дукха
Са диъна хийла стаг вийра.
Тхо къиза дайира,
Тхан синош хьийшира.
Амма ца хилира лайш,
Даймохк ца бицбира,
Баланаш 1аьвшира,
Адамийн дегнаш чу
Б1аьсте ма еара,
Чекхдаьлла деха,
Сов деха и 1а
Ведущий 2. Теперь мы бы хотели предоставить слово нашим гостям – старцам,
которые стали очевидцами всей этой трагедии.
Ведущий 2. В 1953 году умер Сталин, был расстрелян Берия. У чеченцев и ингушей,
как и у других народов, выселенных из родных мест, появилась надежда, что справедливость
восторжествует, и они вернуться к своим родным очагам.
Теперь для нас прочитает стих Гайтукаева Хава
Чтец: Гайтукаева Хава
13 лет кровоточила рана
В душе чеченцев, ингушей
В стране, где мудрый вождь становится тираном
Страшнее исполнители двойне
За что горцам он не знал пощады
При выселении их с родной земли
Высокие от самого Сталина награды
На грудь убийцы Берия легли
Вселяло страх одно его лишь имя
Но время долгожданное пришло
Суровый меч возмездия над ними
Оно неотразимо занесло.
Ведущий 1. Вай къоман ницкъ тоьира суьртан т1ех чекхдовла. Цара ч1ог1а ларбира
Даймахке болу безамтешам. Баланах дер долуш ца хиллера вайн къам. Юхюха зуьйш ду вай
дахаро. Х1ораза а
Даймехкан хьанала, майра къонахий х1уьтту шайн мехкан сий а, маршо а ларъян.Тахана кхин
цхьана луьрачу муьрах чекхдевла вай, девлла боккха мах Белладукха эгна вай нохчийн яхь йолу
к1ентий. Тахна а г1ароллехь бу, шайн синош , дог1маш а ца кхоош. Лазаме ду цхьаберш вайха
д1акъестар.
Тахана вай долчохь ву чоьхьарчу г1уллакхийн белхало, дош ло.
Ведущий 2. Много людей погибло в тот 1944 год, выдержав долгую дорогу в холодных
вагонах, люди умирали на местах. Враждебно настроенное население боялось помочь
прибывшим переселенцам. Это была трудная первая весна на чужбине! 13 лет провели чеченцы в
выселении. Эти 13 лет – самый горький период в истории чеченского народа, многие нашли
приют на чужбине, многие похоронены на чужой земле. И только через 13 лет чеченцам и
10 ингушам разрешили возвратиться домой. Память об этих людях долго будет храниться в сердцах
чеченского народа.
Ведущий 1. Вай цхьанакхетар дерзале вайн кхелихинчу йижаршнавежаршна до1а, а
дойтуш х1ума дийр ду вай (до1а). Царна массарна а везачу Дала гечдойла! Аша лайначу
халонна дала иманехь собар лойла шуна! Кху т1ехь оха тхайн мероприяти ерза йо.
Провела и подготовила учитель ИКТ : Л.И. Вакалишева (22
февраль 2012 г.)
11
Обновлено: 10.03.2023
Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.
Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.
Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.
Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.
Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.
Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.
Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,
Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.
Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,
Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.
Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.
Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.
Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.
Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.
Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,
Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.
Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:
Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг
. Нохчийн истори евзачарна бевзашболу и хиламаш Арсанукаев Шайхис исбаьхьаллин дешнашца буьйцу, ткъа исбаьхьаллин дош . повесть йоьшуш Тимаран къамелашкахь дешархочунна го цуьнан къизалла, ямартло, хIилла. Ша-шех тоам бина, бIаьрг . кхайкхайо адамашна кхиэл: ТаIзар сан Ду царна нийса: Уггар а лекха берд, КIорга . заманахь муьлххачу а халкъана сийлахь а, веза а хилла илланча, дешан говзанча. Иштта .
Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.
Ду нохчийн ворх1 г1иллакх
ворх1 ломал сийлахь:
Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,
Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,
Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.
Нохчийн г1иллакх-оьздангалла – вайн къоман хазна ю. Х1унда аьлча, адамийн дахарехь коьрта лехамаш бу: эхь-ийманний, яхь-оьздангаллий, г1иллакхе-лераме хиларий. Оцу лехамех муьлххачу цхьаннах стаг д1ахаьдда велахь, цуьнан дахар дуьззина хир дац. Адамаша вовшашца лело дезачу г1иллакхийн кепаш дуккха ю, адаман ц1е бакъ а еш вахархьамма а, иштта оцу бакъ ц1арца Далла къематдийнахь дуьхал ц1еначу дог-ойлица вахархьамма а лелош ерш. Царна юккъехь къаста дан лаьа деца-ненаца лело деза г1иллакх. Х1ора а угар хьалха, шен деца-ненаца г1иллакх лаьцна, иза д1акхоьхьуш хила веза: церан сий-т1алам беш а, цара аьлларг кхочушдеш а. Уьш т1ебаьхкича, хьала а г1аьттина, царна охьаховша меттиг яла еза, цара аьлларг дан деза, царна муьт1ахь хила веза. Нагахь санна, шаьш г1аш цхьанхьа даха новкъа девллехь, аьрру аг1ор, жима т1аьхьо х1оьттина ваха веза. Амма цхьа кхерам х1оьттинехь, дега-ненера хьалхе яккха а еза.
Иштта деца-ненаца к1оршаме цахилар, уьш кхайкхича – к1еда-мерза жоп далар, царна халахетар ца дар, цаьрца къинхетаме хилар, г1о дар, чохь-т1ехь оьшург латтор, цаьрга терра кхин а дуккха х1уманах т1ехь ду доьзалхочунна, х1унда аьлча, цунна дахар делларг цуьнан да-нана ду.
Дай-наношца леладо г1иллакхаш лардан деза йиша-вешица а, шеен дехошца а, ненахошца а, лулахошца а, хьехархошца а, шайн дай-нанойн дикачу, догц1енчу доттаг1ашца, хьешашца а, баккхийчу нахаца.
Цаьргара масал а оьцуш, царна дан долу г1о-накъосталла деш хила веза х1ора г1иллакхе стаг, шена товш доцург, царна а товр доций а хууш.
Г1иллакхе а, товш а ду, заманан лехамашка хьажжина, шеен духарца оьзда хилар.
Дерзош, сайна ч1ог1а хазахеташ йолу байт яло луур дара суна. Цуьнан автор ву Гелогаев Сайд-Мохьмад.
Кхуьийла Нохчийчохь ворх1 т1аьхье къоман,
Ц1ерш дагахь латтаеш ворх1е а ден.
Ворх1е а стигал к1ел ворх1 нана хьоме,
Йиц ца еш, ехийла вайн ворх1 т1аьхье.
Ворх1 ден ц1е ца хуург лай лоруш хилла.
Ворх1 нана йицйинарг ву кхузза лай.
Лайн амал сих йоьлларш безна бац Далла.
Ларлойла цу амалх ворх1 т1аьхье вайн.
Ворх1 йишин цхьа ваша иллешкахь вуьйцу,
Уьш хиларх воккхавеш, сий дарна цо.
Ворх1 вашас йишин дог цхьатерра хьоьсту:
Цхьатерра ло цунна дог х1ораммо.
Ду нохчийн ворх1 г1иллакх
ворх1 ломал сийлахь:
Ларар шен да-нана, дар халкъан сий,
Дайн г1иллакх д1акхехьар, йижарий сий дар,
Собар дар, бакъ хилар, ц1е ларъяр шен.
Нохчийн г1иллакх а, оьздангалла а.
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
. садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу оьзда стаг. Оьздангалла и адмийн . йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла .
Башхалла а, адмалла а шайца йолуш г1иллакхаш ду нохчийн къоман.Уьш дерригге а цхьаьна тоьхча — Iадат — олу цуьнах. 1адат — нохчийн къоман дахаран низам ду. Г1иллакхах д1акъасто йиш яц оьздангалла. Г1иллакх а, оьздангалла а цхьаьна хьерчаш ду. Нохчийн г1иллакх — оьздангалла лелоро а, ларъяро а — кегийрхойн дегнашкахь кхиайо НОХЧАЛЛА. НОХЧАЛЛА бохучу дешан чулацам бовзуьйтуш — дуккха а тептарш яздан дезар ду. Доцца вай аьлча, Аллах1 резавеш ду НОХЧАЛЛА бохучу дашо чулоцург.
- Бусалба дин т1еэцча, Аллах1 резавоцу г1иллакхаш нохчаша д1атесна. Нохчийн г1иллакхаш а, оьздангаллаш а Аллах1а билгалдинчу суннаташна там беш хиларх теша вай. Яханчу заманахь кхечу къаьмнийн лай а, элий а хиллехь, нохчаша и тайпа дахар
къобалдина дац. Аллах1 цхьаъ а веш, г1иллакх — оьздангалла шеца ерг — эла а, иза йоцург — лай а лоруш, б1ешерашкахь баьхна нохчий. Г1иллакх — оьздангалла шеца хиларо хьайбанах къастадо адам, иза доцург ж1аьлех тарло — алара, вайн къонахий хиллачу дайша.
Ненахошца, стунцхошца лераме а, г1иллакхе а велахь, рог1ехь шена т1едоьжна г1уллакх кхочуш а дахь — и тайпа стаг тоуьйтуш хилла вайн дикачу дайша.
Оьшуш а, пайде а долу х1ума: лелош а, лардеш а, ц1индеш а ца хилча — тиш а ло, адамо диц а до.
Вайн дайша, наноша, вежарша, йижарша нохчийн 1адатера г1иллакхаш лелор а, лардар а муха хилла довзуьйтуш, лахахь — ши — кхо масалла даладар бакъхьа хета:
1 .Зуда ялийча, иза дуьххьара х1усамна чуйоккхуш: нускална моз кхаллош а, кара жима к1ант — бер луш а, цуьнан когашка куз я верта тосуш а — г1иллакх ду нохчийн. Нускална моз кхаллоран а, цуьнан кара жима к1ант- бер даларан а маь1на довза хала ду аьлла ца хета.
К1орге йолуш маь1на а, инзаре боккха чулацам а болуш ду, нускална, керлачу х1усамнанна — когашка верта тасар. Цу нохчийн г1иллакхан дозалла а, маь1на а ма дарра довзийта, вай иза йозане дуьллуш къахьегча — дуккха а тептарш яздан коьчалла ю иза.
Доцца вай аьлча, верта: вайн дайн безам а, нохчийн къоман хазна а ю. Оццул деза, хьоме верта несанна когашка тасар — х1усамненан нохчийн къомо сий — ларам беш хилар ду.
Шена хьалха тесна верта когашца ца хьошуш, иза лаьттара схьа а эцна, дегош, тамехь д1анисдар, нускало: х1усаман а, доьзалан а, мехкан а сий лардан — ша юкъ йихкина хилар гайтар ду.
Иштта деза, доккха маь1на а, чулацам а болуш ду — нускалан когашка верта я куз тасар.
2 .Юьртахь, доккхачу тезетахь дара иза. Сан дейтта шо хир дара цу хенахь. Тезета веара юьртара воцу цхьа жима стаг. Юьртара баккхийнаш бара коьртехь хевшина 1аш. Царна юккъехь хиъна 1аш вара сан да а. И жима стаг тезета т1евогуш, цо салам а далале, хиъна1ачура г1аьттира сан да. Кхиболу баккхийнаш хевшина 1ара. До1а а дина, кхелхинчун верасашка кадам бина ваьлча: тхан дас хьал-де а хеттира цу жимачу стаге, билгалйинчу метте охьа а хаийра иза. Цул т1аьхьий а бен, охьа ца хиира сан да. Геххьа хан яьлча, тезетан дас и жима стаг — хьаша д1авохуьйтуш, цунна т1аьхьа а велира сан да — цуьнга вист а хуьлуш. Нохчийн г1иллакхехь, жиманиг т1евеъча — воккханиг г1оттуш меттиг байна вацара со.
по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость
И сурт дайначу сан дагчохь цакхетам кхоллабелира. Х1унда г1аьттира — те сан да цу жимачу стаганна хьаьла? — боху хаттар дара хьалха х1уьттуш. Цуьнан бахьана довза лаар дара дагехь сецна. Цу тезетара ц1а вахча, ас дега хаьттира цуьнах дерг.
- Майртупара ма вара и тезета веана жима стаг. И т1евеъча, сан хьаьлаг1аттар: ненан сий дар а, цуьнан лерам бар а дара. Сан нана Майртуапара ма хилла — олуш, со кхетош, б1аьргех девла хиш а хаалуш, сихха жоп делира сан дас.
Сан нана а яра Майртупара. Дас цу тезетахь далийначу г1иллакхо, цу масалло, кхетийра со: ненахойн бан безачу лерамах а, цаьрца лелодезачу г1иллакхах а.
Лаа дац: — Ненавешин букъ т1ехьа вижчий а бен, парг1ат наб ца кхетта луралла шена т1ехь долчу к1антана — олуш, нохчийн кица. Ненахошца лелодезаш дуккха а ду г1иллакхаш.Уьш лелор — ненан лерам бар а, сий дар а ду.
3. Х1усаме хьаьший баьхкича, шена сил дукхаеза, хьоме нана цамгарца юй а ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна — царна хьошалла деш хилла нохчийн к1ант, Болат. Хьешашна хьошалла деш, меттиг а боккхий, хьалха чохь, цамгарца меттахь 1уьллу шен нана ган воьдуш хилла иза — цуьнгара хьал довза.
- Нана, ахь: — Хьаша ларалахь — бохуш, со кхийна хиларна, баьхкинчу хьаьшашна хьо цамгарца юй ца хоуьйтуш, уьш т1е а эцна, царна хьошалла деш ву-кх со — элира боху к1анта, дуьххьара ша нанна т1ех1оьттича.
- Со х1инца г1олехь ю хьуна. Хьаьший ледар ма биталахь — элира боху нанас к1анте, шегара хала хьал а ца довзуьйтуш.
Кхо де — буьйса даьлча, хьаьший д1абаха тохабелира. Юьртахбовллалц, т1аьхьаволуш, хьаьший д1а а хьовсийна, юхавирзина, шен х1усаме кхаьчча — нана кхелхина карийра Болатна.
Сихонца шен нана д1аерзо кечамаш бан вуьйлира и нохчийн к1ант. Кхечу юьртахь 1ашволчу шен ненавеше хаийта хьадалча а вахийтира Болатас. Дикачу говрахь маса воьду и хьадалча, Болатан х1усамера шайн говрашкахь ц1абоьлхучу хьаьшашна т1екхиира. Салам — маршалла вовшашка хеттина даьлча, хьадалчо довзийтира: Болатан нана кхелхина хилар а, ша хьошдолу г1уллакх а.
- Иза — м бакъ дацара. Дукха хан яц, ахь вуьйцу Болатера х1усамехь хьошалг1ахь а 1ийна, тхо вовшех къаьстина — элира, цу хьешех цхьамма.
- Иза бакъ хилар шеко яц. Ша сиха ву — олуш, говр а човхош, и хьадалча д1авахара.
Хьешех, воккхачо: — Х1ума хиларан сахьт дац. Хьовса деза вай… — олуш, юхабирзира боху уьш. Бог1учу хьаьшашна, шайна хьошалла динчу Болатеран кертахь — х1оьттина т1езет дайра. Шайн гергарчу стеган, Болатан, нана д1айоллалц, цу тезетахь а 1ийна — ц1ехьа бахара боху и хьеший. Оцу нохчийн г1иллакхо гойту, мел боккха лерам бо нохчаша хьешан — иза муьлххачу къомах велахь а.
Лакхахь, доцца олуш, 1адато нохчийн къоман дахарехь д1алоцу меттиг а йовзуьйтуш, цу 1адатан цхьадолу г1иллакхаш билгалдехи вай, къонахий хиллачу дайша, наноша, йижарша, вежарша уьш лелор а, лардар а муха хилла хоуьйтуш.
Тахана нохчийн къомехь долу чолхе хьал тидаме а оьцуш: — 1адатера г1иллакхаш нохчаша лелор а, лардар а муьлхачу т1ег1анахь а, барамехь а ду? — олуш, хаттар
х1оттийча. Цу хаттарна бакъонца долу жоп лохуш вай къахьегча, гучудолу, нохчаша цхьадолу 1адатера г1иллакхаш д1атосуш хилар. Халахетар а, чамбар а хуьлу, нохчийн г1иллакх — оьздангаллийца (1адатца) ца дог1у х1уманаш нохчашна юккъехь оьгуш хааделча.
Напишите дегайовхо. зарание ❤️
Воккхачун лерам бар г1елделла. Божаршна а, зударшна а юккъехь эвхьазлонаш алсамъевлла. Хаамийн г1ирсашкахь нохчий хаало вовшашна луьйш а, меттаза дерш дуьйцуш а, лелош а. Кхечарна хьалха дас-нанас бер караэцар а, иза хьастар а, керла зуда ялийна жима стаг дена, кхиболчу баккхийчарна гучувийлар а, жиманиг воккхачунна хьалха хиъна 1ар а, кхидерш а лелош — нохчийн 1адатера г1иллакхаш лар ца до цхьаболчу кекгийрхоша. Вайн къонахий хиллачу дайша стеган а, зудчун а мах хадош: Аллх1аца йолу юкъаметтиг ларъяр а, г1иллакх — оьздангалла хилар а коьрте оьцуш хиллехь, х1инца нохчаша, дукхахьолахь — сом хиларца хадабо адаман мах.
- Муьлххачу а адамна, корта охьа а ца та1ош, б1аьргашна чу хьажа йиш хилар — и бу коьртачех къонахчун бахам — алара вайн дикачу дайша, кегийрхошна хьехам беш. Вайна гуш ду тахана нохчашна юккъехь оьгу дастаме х1уманаш.
Диканиг вочух къасто коьрте хьекъал а доссале, ненан шура балдашна т1ехь якъа а ялаза, кегийрхой бу яккхий мажош а йитина лелаш. Нохчийн г1иллакхехь (1адатехь) маж йитар, стага: Далла а, нахана а хьалха — шена т1е инзаре доккха жоьпалла т1елацар ду. Цундела Нохчочо, Дела резавоцурш ца дан ч1аг1о а, нигат а дой бен — атта ютуш ца хилла маж. Ледарлонаш шегара юьлуьйтучу стага маж йитича: — Маж-м газанан а хуьлу — олу нохчаша.
Далла гергахь къилахь доцу, вайн дайша лелийна а, лардина а 1адатаре г1иллакхаш, пусар дар а доцуш, нохчийн кегирхоша д1атийсар, вайга хаьттича — къоманна боккха эшам бу. И г1иллакхаш ца лардар — нохчийн къоман орам бакъабар а, ч1аг1ам г1елбар а ду.
Къоман г1иллакх — оьздангалла (1адат) лелор а, лардар а нохчашна юккъехь тахана г1ийла хиларан бахьанаш дукха ду. И бахьанаш билгалдахар кхечарна а дитина, ала лаьа, мел яккхий халонаш шайна т1ех1иттарх: дин а, мотт а, нохчийн г1иллакх — оьздангалла а (1адат) — вайн къонахий хиллачу дайша, наноша, вежарша, йижарша лардина хилар. Деши санна ц1ена, адамалла шайца йолу нохчийн г1иллакхаш, оьздангаллаш вай ца лелош а, лар ца еш а, д1атасахь, доцца вай аьлча — яйна т1аьхье хир ю вайх.
Алаг1ертарг дерзош, вежаршка, йижаршка кхойкху: Делан дош а, нохчийн мотт а, г1иллакх — оьздангалла а т1аьхьенна йовзуьйтуш — къахьегаре а, само яре а.
Къанойн Кхеташонан тхьамда — Хучин Ахьмад.
Примеры похожих учебных работ
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
. декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар.Собаре, къинхетаме, хьанал кхуьу .
Йо1ан эхь к1ентан яэь ма эшайойла
Шозлаг1а бахьана ду вайн кегийрачу нахана юкъахь даьржаш вайн къоман г1иллакх-оьздангаллица ца дог1у г1иллакха. Кхозлаг1а бахьана ду доьзалшна а, кегийчу нахана а, берашна а телевиденехула къоман 1адаташ дохош гойтуш долу къизаллин, оьздангаллица ца .
по чеченскому языку «Родной язык-моя гордость
Напишите дегайовхо. зарание ❤️
Автор ларйоцуш ца дов д адахнарг
Образ и характер Къонаха (статья на чеченском языке).
Дуьненахь мел долу даьхни вовшахтоьхча, даьхни тоьр дацара иза эца. Стигланийн векал хиларе терра, вохкалуш-эцалуш вац иза. Нехан гIуллакхана садагадо цо. Собаречу нахана юккъехь а собаре ву иза, оьздачу нахана юккъехь а оьздангаллица билгал хуьлу. Цуьнгара гIиллакх даккха стагга а вац. Нохчо хилар – къонаха хилар ду. Къонах а, нахчо а хилла дуьнена дахарх чекхвала а атта дац. Цу шинне а дахар даржах, я кисанах доьзна дац. Цундела иза цIанонан, нийсонан, бакъонан новкъа тIера юьстах ца гIерта; адамалла, ийман, вадд – де-дийне даларца цуьнан сов долу.
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
КЛАССАЛ АРАХЬАРА
хьехархо:Абубакарова Х.С.
1алашо: Шенкъомандахар, цуьнанисторихбакъдерг
къоначучкъуранадовзийтардекхардубаккхийчеран.
Къона т1аьхье ШайнДаймохкбезаша,
исторехьхиллачуннийса мах хадошкхиор:
Селханейиццаяр, кханенанойлаяр, таханенанпусардар, шеенхалкъансиноьздангалла, шеен Даймохке болу безамгайтар.
Цу 1алашона дан леринарг:
1.Литературно-музыкальни композици кечъяр.
3. Кхайкхина цу дийнахлаьцна дийца томехь нах.
Мероприяти д1аяхьар
Г1ийла бека ладуг1учу эшаран мукъам.
Хьехархочун дош:
Цхьана генарчу хенахь, дуьйцу ширачу дийцаро, адамаша цхьастагвахийтинахиллабах,бакъдерглаха. Дукханекъбина цо, б1еннаш некъаштиллина, дукхамачашйохийна ,бакъдергцхьанхьацахилла. Цкъа цхьана лекхачу ломахь хьехгина цунна. Чухьаьжча, дукхаирча, дас тамац хьаъ хилла цу бодашкахь хиъна 1аш.
-Хьо мила ву?-хаьттинахьехачуьрасхьа.
-Со адамду,собакъдерглахаваийтина.Хьо мила ву?
-Оццулирча аса муха гойтурдухьо?
Ирчадувайбакъдерг,вайна а карийна и ишттакъизаа,ирчаа,делахь а вайнду-кхаиза. Вайн и лачкъойишяц, яцунахлачкъайишяц. Вайнцхьадакъадуиза,вешандахарехь и вайца д1акхехьа,вайн берашкавайнама-карадарра д1адала.Диц ца дан!
Г1ийла бека мукъам.
Дистхилийша, т1улгаш ,Дистхилиша,
Шуьга кхойкхуш, шуьга хоьттуш Вайсо-м.
Яьсси сецна хилар сунна дийца,
Даймохк боьхуш, Даймохк Бисча байлахь-
Иза-м цуьнан б1аьрхи дара лекъна.
Х1оккхул 1азап-мисканашна деънарг,
Х1ун бахьана, х1ун къадара, дийца.
Шул а ч1ог1а дегнаш долчу наха,
Тоьпан ира цхьамза меркъел хьийзош,
Зударий, бераш,къаной махкахбахар
Дийца соьга, т1улгаш,дистхилийша.
1-ра д1ахьошдерг:
Хин тулг1енаш сана,д1аоьху шераш,замано ерзайо муьлха а чов,амма мо буьссу,д1атийна лазар хьаьха,цо дог т1ехь даимна а мобуьту.
2-г1а д1ахьошверг:
Дохор-оцу дешан ирча маь1на хуур дац и шена т1ехь цалайначунна, буьззина харц бехкийн, питанийн, х1аллакдарна къахьон кад ца меллачунна.
Гергарчех, юххерчех, безачех къастар, ц1енчу т1амехь эгнабоцуш,мацалло, шелоно, лазарша байар-шадерг лайра нохчийн холкъо. Цу халачу шерашкахь, орамашца бухдаьккхина ца девзачу лаьтта т1е кхоьссина дитт санна, халачу хьелашкахь нохчийн халкъо гайтира шеен дахаран ницкъ, шен ораман доьналла.
Къаьсттана хала хуьлу баккхийчара шайн дагалецамаш буьйцуш, бохбина эчиган цхьамза чекхбохуш сана дагах, х1унда аьлча вай лайна вайн лазам бу иза
1-ра д1ахьошверг:
Дено-денолеш д1абовлуш бу вайна юкъара 1944-чу шарахь махках баьхна нохчий. Йоьрзуш яц къоман дег1ана а, сина а къиза йина чевнаш. Вайна юкъахь бехаш буДаймахкана генахь,хийрачу махкахь дуьнен чу бевлларш. Уьша, къоман эс а дийна мел ду, дицлур дац 1аьржачу февралан денош.
2-г1а д1ахьошверг: Х1инца вай дошлур ду хьешашна, цара дуьйцур ду шайн дагалецамах.(Вистхилалуургвистхуьла.)
Д1аолу дешархоша шаьш хаьржинаилли.
1-ра д1ахьошверг:
Тахана,оццул дукха шераш д1адевлча,дерриг берийн,къанойн,зударийн узарш вай цхьана тоьхча,къарлур дара дерриг дуьне.
Цхьана гулдан йиш хилча дерриг церан б1аьрхиш,къаьхьачу тулг1енаша дохор дара х1ара дуьне.
Х1инца вай таро хир ю дешархоша вай къам махках даккхаран хьокъехь кечдиначу суьрте хьовса.
2-г1а д1ахьошверг:
Кхойтта шаре бахбелира Даймахках къастаран некъ, амма халкъо лардира къоман г1ад,цхьа де ца даьккхира жимачо,воккхачо дай баьхна латта дицдина, дайн кешнаш дицдина.
Хьалахьаьжча ,сийна стигал,
Доьрзур дуй-те тхо тхайн махка?
Цкъа Теркан къурд бинехьара,
Цкъа лаьмнех б1аьрг тоьхнехьара,
Т1еоьцар яра Делан 1ожал,
Дог къинт1ера далахьара.
Наной ,бераш вовшахдохуш,
Аьчкан некъашца декъий дуьтуш,
Сибреха керчира ц1ерпоштан чкъургаш,
Халкъан даг т1ехь чевнаш юьтуш.
1-ра д1ахьошверг:
Кхечира халкъо сатийсина кхаъ. 1957-чу шарахь ц1а дирзира халкъ.
Делахьа,оцу халонехь а вайн халкъо ларбира ша д1абаьхьна угар беза мохь:г1иллакх,оьздангалла,яхь,вовшашна орцахдовлар,г1о дар,вовшашца йолу марзо-дайх йисна хазна.
Вай лардира вайн г1ад,лайначу халонаша,т1ех1иттинчу вонаша къизалле ца дерзийра вайн дегнаш.
Вай хастам боь дашочу маьлхан,сийначу стигалан,бай т1ерачу зезаган.
Вайна хьомеду угар деза иллеш-олхазарийн декар,берийн шабарш.
2-г1а д1ахьошверг:
Краткое описание документа:
- подготовка к ЕГЭ/ОГЭ и ВПР
- по всем предметам 1-11 классов
Курс повышения квалификации
Дистанционное обучение как современный формат преподавания
Курс профессиональной переподготовки
Педагогика дополнительного образования детей и взрослых
- Сейчас обучается 2324 человека из 83 регионов
Курс повышения квалификации
Педагог дополнительного образования: современные подходы к профессиональной деятельности
- ЗП до 91 000 руб.
- Гибкий график
- Удаленная работа
Дистанционные курсы для педагогов
Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику
Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:
5 605 364 материала в базе
Материал подходит для УМК
Самые массовые международные дистанционные
Школьные Инфоконкурсы 2022
Нана ма ю,шен сина эшам а беш, вай кхетош, вай кхиош, вай нисдеш, вайх нах деш ерг а, даккхий хилча а т1ехь, хьоьстуш, шен т1ома к1ел ийзош. Х1ора беранна шен нана дуьненал сийлахь а, ломал лекха а, маьлхан нуьрал хаза а, шовданал ц1ена а хета.
Показать полностью. Доьзалан марзо а ненехь ю. Нана ю доьзална юккъехь бартбийриг а, х1ораннан амалш к1адъеш, церан юкъаметтигаш, церан уьйраш хер ца йолуьйтуш,х1оранна а шен-шен меттиг д1аелла, эвхьазлонах, эхьах, бехках, вовшийн хьог1ах, гамонах ларбеш, церан нийса накъост хилла, кертан а, кхерчан а 1у хилла лаьтташ ерг.
Вай дахаран шуьйрачу новкъа доху наноша .Т1аккха шен доьзалхо маца ц1а вог1у-те бохуш,б1аьрса артдаллалц некъ ларбеш 1а наной. Сан ненан марзонах дуста х1умма а дац..И йоцуш муха хир дара хаац суна я хаа а ца х1утту. Дахарехь цхьа хазахетар хилча, иза декъа нана лоху вай. Цхьа халахетар, цхьа цатам хилча ненах дагадовлу вай. Дог доьхначу хенахь ненехь синтем карабо. Охьакхетта ког-куьг лазийча, цхьа сиркхо хьакхаелла цомгуш хилча, нанас куьг хьаькхча, цо хьаьстича, лазар дайло. Веза-Воккхачу Дала шен къинхетамах мА йоккхийла цхьа а нана!
Читайте также:
- Сочинение по обществознанию 6 класс темы
- Сочинение на корейском любимый фильм
- Сочинение на тему я гражданин своей республики
- Какие тайны хранит вода сочинение
- Сочинение на тему школьная олимпиада
Нохчийн халкъ махкахдаьккхинчу хенахь иза х1аллакьхуьлучура к1елхьарадаьккхинарг г1иллакх-оьздангалла лору. Вайн махкахь 1994-1996, 1999-2001-чуй шерашкахь хиллачу т1емаша г1иллакхах херделла нохчийн къам, цунна гергадалоран метта, кхин а алсам хердира цунах. Шуна муха хета, х1ун бахьана ду цуьнан?
-
Рефлекси.
-
Ц1ахь кхочушдан дезарг.
«Кхойтта шаре бахбелла некъ» проектана материал кечъяр.
65-г1а урок. «Кхойтта шаре бахбелла некъ» темина проект
1алашо: билгалйинчу темина хаамаш гулбан, уьш цхьана кепа тоха, юха уьш бовзийта хаа 1амор.
Хьехаран некъаш: хьехархочун дош, дешархойн хаамаш, жам1 дар.
Урок д1аяхьар
-
Хьехархочун дош.
Тахана вай халкъ махкахдаккхарх лаьцна дуьйцур ду. Вайн халкъан дахарехь масийттазза нисделла и х1ума. Амма вай дуьйцур ду 1944-чу шарахь махкахбаьхначу нахах, церан т1аьхьенех. Нохчий махкахбахаран бахьана, уьш ц1ерабохуш хилларг, новкъахь а, юха д1акхаьчча а цара лайна баланаш, халонаш — и дерриг вайна девзар ду тахана. И хаамаш вайна кечбина дешархоша.
-
Дешархоша бовзуьйту шаьш кечбина хаамаш.
(Оцу хиламан дакъалацархой кхайкха мегар ду. Церан дагалецамаш мехала хир бу дешархошна; суьргийн, книгийн выставка ян а мегар ду.)
-
Хьехархочо жам1 до дешархоша дийцинчун, цара бинчу бел хан.
-
Ц1ахь кхочушдан дезарг.
Амаев Ваха-Хьаьжин биографи ешар.
66-г1а урок. Амаев Ваха-Хьаьжа. «Генарчу денойн туьйра»
1алашо: яздархочух лаьцна боцца хаамаш балар; дийцарехь х1оттийна проблема маь1не а, мехала а хилар гайтар; дахаран чолхе г1уллакхаш талла 1амор.
Хьехаран некъаш: хьехархочун дош, къастош ешар; дешнаш т1ехь болх бар; комментари; дийцарх лаьцна къамел дар; практически болх.
Поделитесь с Вашими друзьями: