Быел көз бик иртә киде. Август урталарында
ук өй каршындагы каен берән-сәрән сары яфракларын баскыч төбенә, шегалдына,
машина өстенә төшерә башлады. Хәзер инде сары яфраклардан ишегалдына келәм
түшәлгән. Табигать көннән-көн көзгә ныграк керә. Бакчалар да әкренләп бушый.
Кешеләр бәрәңге, кишер, чөгендер уңышы җыялар. Чөнки көзнең иң матур чагы –
әбиләр чуагы башланды. Көндез кояш җылыта, яңгыр яумый, күк йөзе зәп-зәңгәр.
Күктә кошлар төркем-төркем булып очалар. Кыргый казлар, үрдәкләр язга кадәр
туган яклары белән хушлашалар. Җәй тәмамлануы моңсу булса да, көзнең
үзенчәлекле матурлыгы күңелдә шатлык тудыра.
ТЕМА № 2. МИФЛАР ҺӘМ ЫРЫМНАР Борынгы
халыкларның көндәлек тормышында гаять зур роль уйнаган Мифларга бигеләмә бирү –
бүгенге гуманитар фәннәрнең иң катлаулы бурычларыннан берсе. Хәзерге вакытта
мифның 500 дән артык билгеләмәсе бар. Миф ул – җәмгыятьнең, кабиләнең, аерым
кешенең – дөньяны күзаллау рәвеше. Миф грекча сүз, хикәят дигән мәгънәне
белдерә. 34 Мифларга бирелгән бернче билгеләмәләрдә үк аның әдәби әсәр булуына
басым ясала. Миф төшенчәсе хәрәкәт, йола, гореф-гадәт, ышану, җыр-бию, драматик
күренешләрнең барысын да үз эченә алса да, күпчелек мифларга хас конкрет
эчтәлек нигездә прозаик хикәяләү аша гәүдәләнә. Мифлар кешелекнең бала чагында,
борынгы ыруглык чорында барлыкка килгәннәр. Бу чорда кеше үзен табигатьтән
аерып карый белмәгән. Шуңа күрә үзенә хас сыйфатларны табигатькә, андагы җанлы
һәм җансыз нәрсәләргә күчереп караган. Кеше һәм табигать – мифларның төп
хикәяләү предметы. Кагыйдә буларак, табигать мифларда һәрчак җанландырып
сурәтләнә. Борынгы бабаларыбыз бөтен дөньяны “кешеләштергән”: җир, кояш,
үсемлек һәм хайваннарны җанлы итеп кенә түгел, ә кеше шикелле үк яшәүче,
фикерли һәм хисләнә белүче тереклек ияләре итеп, үзенә кардәш затлар итеп күз
алдына китергән һәм мифларны да шундый фикерләүгә нигезләнеп иҗат тикән. Җыеп
кына әйткәндә, мифологик күзаллаулар нигезендә анимизм (һәр табигать
күренешенең иясе, алласы бар дип уйлау), тотемизм (хайваннарны һәм кошларны
аллалаштыру), антропоморфизм (хайваннарга, үсемлекләргә, җансыз табигать
күренешләренә һәм объектларына кеше сыйфатларын күчерү), магизм (аерым сүз яки
гыйбарәләрнең, эш-хәрәкәт яки йолаларның көченә, аларр ярдәмендә табигать
көчләренә, тирәлеккә йогынты ясап була дип ышану), фетишизм (амулет, бөти,
тылсым мәгънәсендә; төрле әйберләрне, предметларны, аерым объектларны
изгеләштерү) тәгълиматлары ята. Ыруглык җәмгыятенең карашлар системасын тәшкил
итүче мифологиядә галәмне һәм тирәлекне танып белергә омтылу, кешенең һәм төрле
нәрсәләрнең ничек килеп чыгуын яки асылын аңларга тырышу мөһим бер функция
булган. Борынгы бабаларыбыз мифлар аша чынбарлыкны аңлатып кына калмаганнар, ә
алар ярдәмендә тирәлекә, табигатькә тәэсир итәргә тырышканнар. Мифларны
календарь йола бәйрәмнәре, хуҗалык эшләре вакытында башкару һәм аларның
күбесендә хаостан космос төзелү, беренче башлап ут табу яки төрле әйберләр иҗат
итү, табигать көчләре (төрле ияләр) белән туганлашу яки көрәшү, ыруглык
тәртипләрен һәм социаль нормаларны яклау турында сүз баруы әнә шул хакта сөйли.
К.Маркс күрсәтүенчә, һәртөрле мифология табигать көчләрен хыялда һәм хыял
ярдәмендә җиңә, буйсындыра һәм формалаштыра. Шул ук вакытта, аерым мифларда,
фантастик сюжетка һәм образларга төренеп, борынгы кешенең табигатьне беренче
җиңүләре дә гәүдәләнә. Мифология сүзе фәндә ике мәгънәдә йөри. Беренчедән ул,
борынгыларның дөнья, тирәлек турындагы фантастик күзаллаулары һәм хыялда туган
фантастик образлар, персонажлар турында билгеле бер халыкта таралган мифларның
җыелмасы. Икенчедән, төрле халыкларның мифларын өйрәнә торган фәнне мифология
дип атыйлар. Ф.Урмачеев: 35 «Татарларда мифология фән буларак формалашкан дип
әйтү дөрес булмас иде. Димәк, сүзне, нигездә, татар мифларының, яисә безнең
халыкка хас мифологик күзаллауларның җыелмасы хакында гына алып барыррга тиеш
булабыз» дип саный. Һәм татар мифларын өйрәнүнең төп чыганаклары буларак
түбәндәгеләрне күрсәтә: 1. Мифологик әсәрләр, нигездә хикәятләр. 2. Халык
иҗатының кайбер жанрлары: мәкальләр, табышмаклар, дастаннар, әкиятләр. 3. Туган
тел берәмлекләре. 4. Археологик материаллар. 5. Башка халыкларның, аеруча
төрки-монгол халыкларының мифологиясенә караган мәгълүматлар. 6. Сәяхәтче
галимнәрнең тарихи һәм тарихи-этнографик хезмәтләренә теркәлеп калган
материаллар. Мифларны классификацияләүдә фикерләр күп төрле. Ф.Урманчеев татар
халкында сакланып калган мифларны берничә төркемгә бүлеп карарга тәкъдим итә:
1. Хайваннар белән кешеләрнең үзара мөнәсәбәтләрен сурәтләгән мифлар. 2. Галәм,
җиһан төзелеше, Ай, Кояш, Йолдызлар белән бәйле мифологик күзаллаулар. 3. Алла,
алиһәләр һәм мифологик персонажлар белән бәйле хикәятләр. 4. Түбән мифология
персонажлары. [Урманче, 2003: 31]. Фольклор һәм әдәбият галиме Марсель Бакиров
төрки болгар-татар мифологиясен түбәндәгечә төркемләргә тәкъдим итә: «Галәмнең,
табигатьтә һәм социаль тормыштагы төрле җансыз һәм җансыз объект-күренешләрнең
ничек барлыкка килүен аңлатучы мифлар, киң планда алганда, этиологик (грекча
aitia– сәбәп) мифлар булып исәпләнәләр. Борынгы мифларның зур күпчелеге шушы
төркемгә керә һәм алар, үз чиратында, тагын да ваграк төркемнәргә бүленә.
Космогоник мифлар галәмнең һәм аның аерым өлешләренең яратылуын һәм төзелешен
аңлаталар. Ай белән кояш һәм йолдызлар турындагы, ягъни, фәнни термин белән
әйтсәк, соляр (латинча solarium – кояш) һәм астраль (латинча astralis–
йолдызлы) мифлар. Боларда сүз әлеге күк җисемнәренең яратылуы яки аларның аерым
сыйфатлары турында бара. Антропогоник һәм этногоник (грекча gone / gonos–
яралу) мифлар кешенең һәм аерым ыруг-кабилә яки халыкларның барлыкка килүен
аңлатуга корылганнар. Хайваннар, кош-кортлар, үсемлекләр дөньясына бәйләнешле
этиологик мифлар флора һәм фауна дөньясына мөнәсәбәтле мифологик- фантастик
хикәяләрдән тора(кеше җанының күбәләккә әйләнүе, абага 36 чәчәгенең җиде төн
уртасында чәчәк атуы һәм аны ашасаң күренмәс кешегә әверелү мөмкинлеге һ.б.).
Культура геройларына бәйләнешле мифлар (грекча cultura– эшкәртү, кайбер борынгы
телләрдә – кул/ рука, димәк, кул белән эшкәртү) әлеге геройлар һәм шулар белән
керешүче демиург (грекча demiurges төзүче-ясаучы, халык өчен иҗат итүче) дигән
персонаж тарафыннан беренче башлап булдырылган һәм беренче итеп ясалган яки
барлыкка китерелгән объект-күренешләр турында сөйләнелә. Һәм әлеге рәткә,
өлешчә генә булса да, героик архаик эпос-дастан геройларының, хәтта
идеаллаштырылган аерым тарихи шәхесләрнең мифик аң белән өретелгән эшчәнлеге дә
килеп ялгана. Календарь мифларда ел фасылларына, табигать һәм борынгыларның
хуҗалык циклларына бәйле рәвештә формалашкан магик- мифологик күзаллаулар бәян
ителә. Аларның күбесе махсус йолаларны оештыруга хезмәт итә һәм шулар белән
үрелеп гәүдәләнә. Бабаларыбызның мифологик карашларына нигезләнгән һәм төрле
йолалар белән үрелгән 12 еллык хайван календаре; яз килүне тизләтү өчен карга
боткасы пешерү һ.б. Дини мифлар ортодаксаль диннәр йогынтысында туган
ышанулардан һәм әлеге диннәрдәдә, борынгыдан килүче мифологиядә дә урын алган
шәхесләр турындагы хикәятләрдән гыйбарәт. [Бакиров, 2008:
Инша.
Алтын көз.
Быел туган ягыма көз бик иртә килде. Инде августта ук ул үзенең җилләре-яңгырлары, салкыннары белән зур-зур адымнар атлап, көз килеп тә җитте.
Мин авылымдагы көз турында язасым килә. Шәһәрдә дә алтын көз матур. Ләкин авылдагысы, тагын да матуррак.
Һәр ялдагыча-без авылда. Яктырып кояш елмайды да, “Әбиләр чуагы” икәнен белдереп, битне пәрәвез җепләре иркәләде. Бакча эшләрен тиз генә төгәлләп, урманга юл тотам. Зәңгәр күктә зур ак пароходлар кебек болытлар, узыша-узыша каядыр чабалар. Әкрен генә тирән тынлыкны тыңлап, урман түренә үтәм. Җиргә түшәлгән йомшак алтын яфраклар, әйтерсең, төрек келәмнәрен хәтерләтә. Ә агачлар!? Берсен-берсе уздыра-уздыра җәйге киемнәрен көзгегә алмаштырганнар. Һәрберсе күз явын алырлык. Урталыктагы миләш агачының кып-кызыл җимешләре, ялкындай яфракларына соклану мөмкин түгел. Зифа каеннар, нәзек усаклар купшы алтынсу шәл ябынып, баһадир имән агачын кунакка көтәләрдер кебек.
Ара-тирә чыпчык, карга тавышлары тирән тынлыкка җан өргәндәй була. Төз нарат агачлары гына, башларын югары күтәреп, яшеллеккә күмелеп басып торалар кебек. ”-Безгә көз куркыныч түгел”- ди алар.
Чү! Кинәт көн дә бозыла бугай. Җил битне чеметеп-чеметеп алды. Шул арада куркыныч болытлар да хасил булды. Мин тизрәк өйгә ашыктым. Кайтып җиттем дигәндә генә, болытлар каядыр юкка чыктылар. Тирән итеп һава сулыйм. Көз һавасы-нинди дымлы да, салкын да син! Көз- бик матур ел фасылы. Ләкин аның матурлыгын күрә белергә генә кирәк.
Табигать һәрвакыт үзгәреп тора. Ел фасыллары алмашынган саен табигать тә яңа киемнәрен кия. Менә хәзерге вакытта да, узенең алтын яфраклары белән, көз килеп җитте. Бу ел фасылы, башкаларыннан аеруча матур, урманнар, болыннар үзләренә генә хас бер төскә керәләр. Каеннар иң беренче булып яфракларын коя башлыйлар, ә инде аннан соң калган агачлар да, киемнәрен алыштыралар.
Кырларда комбайннар гөрелтесе ишетелә. Арыш,бодай җирләре бушап кала. Комбайнчылар басуларда көннәр буена,ялны белмичә эшлиләр.Чөнки бер эш көне ел буена туендырачак. Тиздән кырларны кара каргалар яулап ала. Аларның ерак юлга китәр өчен хәл җыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган бөртекләрне рәхәтләнеп чүплиләр, аннары, канатларын ныгытыр өчен, төркем-төркем булып очып алалар. Башка кошларда җәй аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. Тиздән алар да җылы якларга китеп, кыш беткәнен көтәчәкләр. Зәп-зәңгәр күктә җепкә тезелеп кыр үрдәкләре, торналар саубуллашып, ерак юлга кузгала.
Бакчаларда да күптәннән инде эшләр башланды, һәммәсе дә ,салкын көннәр башланганчы тырышып-тырмашып уңышларын җыялар. Бәрәңгеләрне, суганнарны ,кишерләрне алып бетергәннән соң, бакчаларга тракторлар кереп, бөтен җирләрне сөреп чыгалар. Бу әле авылларда эшләр беткәнне аңлатмый, чөнки бер эш көне ел буена тукландырырга сәләтле.
Көз, аеруча моңсу ел фасылы. Күбесенчә , ул моңсулыкны, табигатькә төсләр өсти. Кызыл, алтынсу – бу төсләр көзнең аеруча бер үзенчәлеге булып торалар. Урманнарда агачлар, болыннарда үләннәр үзләренә хас булган бер төс алалар. Тиздән салкын көннәр башланып, яңгырлар яварга тотыначак. Ә инде аннан соң, урманнарда, каенлыкларда гөмбәләр баш калкытачаклар, кешеләргә тагын бер эш өстәләчәк кенә.
Көз турында бик күп шигырьләр, җырлар язылган. Бу ел фасылы шагыйрьләргә илһам өстәп тора. Минем фикеремчә, көз көне, барлык нәрсә дә: кешеләр дә, тереклек тә, кошлар да җанланалар. Кешеләр бакчаларда эшләсәләр, тереклек-җәнлекләр кышка әзерләнәләр, үзләренә азыклар табып, аларны яшереп куялар. Әле көз килгәннән соң да, салкын көннәр булмаячак, чөнки тиздән әбиләр чуагы башлана. Менә шул вакытта инде кешеләр җылы көннәр белән рәхәтләнеп кала алачаклар.
Ә болай, көз бик матур ел фасылы, әле кайчан без шундый матурлык күрә алыр идек? Дөнья шундый төсләргә күмелгән чакта,елмаймыйча булмый. Алтынсу төсләр һәрвакыт күңелләрне генә күтәреп тора.
Табигать ??рвакыт ?зг?реп тора. Ел фасыллары алмашынган саен табигать т? я?а киемн?рен кия. Мен? х?зерге вакытта да, узене? алтын яфраклары бел?н, к?з килеп ?итте. Бу ел фасылы, башкаларыннан аеруча матур, урманнар, болыннар ?зл?рен? ген? хас бер т?ск? кер?л?р. Каеннар и? беренче булып яфракларын коя башлыйлар, ? инде аннан со? калган агачлар да, киемн?рен алыштыралар.
Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш,бодай ?ирл?ре бушап кала. Комбайнчылар басуларда к?нн?р буена,ялны белмич? эшлил?р.Ч?нки бер эш к?не ел буена туендырачак. Тизд?н кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошларда ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. Тизд?н алар да ?ылы якларга китеп, кыш бетк?нен к?т?ч?кл?р. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар саубуллашып, ерак юлга кузгала.
Бакчаларда да к?пт?нн?н инде эшл?р башланды, ??мм?се д? ,салкын к?нн?р башланганчы тырышып-тырмашып у?ышларын ?ыялар. Б?р??гел?рне, суганнарны ,кишерл?рне алып бетерг?нн?н со?, бакчаларга тракторлар кереп, б?тен ?ирл?рне с?реп чыгалар. Бу ?ле авылларда эшл?р бетк?нне а?латмый, ч?нки бер эш к?не ел буена тукландырырга с?л?тле.
К?з, аеруча мо?су ел фасылы. К?бесенч? , ул мо?сулыкны, табигатьк? т?сл?р ?сти. Кызыл, алтынсу – бу т?сл?р к?зне? аеруча бер ?зенч?леге булып торалар. Урманнарда агачлар, болыннарда ?л?нн?р ?зл?рен? хас булган бер т?с алалар. Тизд?н салкын к?нн?р башланып, я?гырлар яварга тотыначак. ? инде аннан со?, урманнарда, каенлыкларда г?мб?л?р баш калкытачаклар, кешел?рг? тагын бер эш ?ст?л?ч?к кен?.
К?з турында бик к?п шигырьл?р, ?ырлар язылган. Бу ел фасылы шагыйрьл?рг? ил?ам ?ст?п тора. Минем фикеремч?, к?з к?не, барлык н?рс? д?: кешел?р д?, тереклек т?, кошлар да ?анланалар. Кешел?р бакчаларда эшл?с?л?р, тереклек-??нлекл?р кышка ?зерл?н?л?р, ?зл?рен? азыклар табып, аларны яшереп куялар. ?ле к?з килг?нн?н со? да, салкын к?нн?р булмаячак, ч?нки тизд?н ?бил?р чуагы башлана. Мен? шул вакытта инде кешел?р ?ылы к?нн?р бел?н р?х?тл?неп кала алачаклар.
? болай, к?з бик матур ел фасылы, ?ле кайчан без шундый матурлык к?р? алыр идек? Д?нья шундый т?сл?рг? к?мелг?н чакта,елмаймыйча булмый. Алтынсу т?сл?р ??рвакыт к??елл?рне ген? к?т?реп тора.
Табигать ??рвакыт ?зг?решт?. Шуларны? и? зурысы ? ел фасыллары алмашыну. К?з?тк?негез бармы ик?н? Шулар арасында к?з ? и? матуры. Бу айларда урманнар бик матур. Нинди ген? т?сл?р юк анда? ! К?з билгел?ре август ахырында ук сизел? башлый инде. Кайбер ч?ч?кл?рне? ??й уртасындагы матурлыгы югала, алар инде кил?се ел ?чен орлык бир?. Агачлар яфракларын коя, ?ир ?стен? сары юрган т?ш?л?. ??йге киемн?рен беренчел?рд?н булып каеннар сала. Им?нн?рд? яфраклар озаграк саклана. ? мен? чиял?р кар ныклап ятар алдыннан гына яфрак коеп бетер?л?р. Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш, бодай ?ирл?ре бушап кала. Ул кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошлар да ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. ? сентябрь аенда кырлар ??м бакчаларда б?р??ге алалар. Машиналар тыз да быз чабып тора: б?р??ге ташыйлар. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар, саубуллашып, ерак юлга кузгала. Иелеп б?р??ге ч?пл?г?н ?ире?н?н тураеп, аларга кул болгыйсы?: “Х?ерле юл сезг?! Ис?н-сау ?йл?неп кайтыгыз”. Аларны ерак юллар к?т?, туган ?ир бел?н вакытлыча аерылышу сагышы бил?п ала. Аларны? бер ?епк? тезелг?н кебек очулары кешел?рд? мо?сулык уята. Мине и? дулкындырганы ? к?зне? мен? шул чоры. Мо?су да, шул ук вакытта шатлыклы да ул к?з башы. ??й т?мамлану мо?сулык тудырса, мул у?ыш шатлык китер?.Ак к?зТабигатьт? ?зг?решл?р бер?злексез булып тора. Мен? беренче кар да яуды. Ул бик матур иде. Кар агачларга ак тун кидерде. Кар ?ле ирт?р?к яуган. Агачларда нинди ген? т?с юк: яшел, сары, кызыл, к?р?н ??м ак. Алар ак кар арасыннан тагын да матур к?рен?л?р. ?ир ?сте ап-ак. ?лл? инде кыш та ?иттеме? Юк, бу ? ак к?з. Карлы к?з. Бу кардан ?ле ча?гыда да шуып булмый. ?мма кар йомарлап атышып уйнап була. Бик тел?с??, кар бабай да ясап була. Чын кышка ераграк ?ле. Борынгылар чын кышны, беренче кар яугач 40 к?нн?н со? гына кил?, дил?р. Килсен ген?, к?т?рбез. Ноябрьд? урманда да бик матур. Агачлар кышкы йокыга ?зерл?н?. Аларны? ботакларына кар ш?лл?ре ябылган. Урман ??нлекл?ре д? кышка ?зл?ренч? ?айлашалар, туннарын алмаштыралар, азык эзли башлыйлар. Урман эченд?ге сазлыкларга, чишм?л?рг? сукмаклар сузыла, кайбер ??нлекл?р анда су эч?рг? т?ш?л?р. Ул сукмаклар т?рле яктан килеп бер ноктада кисеш?л?р. Андагы симметрия га??пл?ндер? мине. Табигать мог?изалар тудырырга с?л?тле. Яратам мин елны? шушы фасылын.
На русском:
Птицы улетают. Дни короче…Игривый ветер всё сильнее дует…Зелёные листья волшебник разукрашивает в разные цвета. Это пришла золотая осень. Всё вокруг меняется. Окрасились деревья в жёлтый, багряный цвета, трава пожелтела. Птицы все покидают нас, обещая вернутся к весне. Частые дожди, грязь и слякоть придают осенне настроение. К поздней осени уже на земле лежит прекрасный золотой ковёр из опавших листьев. Ходить по этому ковру-одно удовольствие. Яркие цвета наполняют сердце весельем. Но часто осенью бывают серые дни-дождливые. А в целом осень-это прекрасная пора. Пора красок, яркого настроения!
На татарском:
Кош-улетают. Көннәр кыскарак…Игривый җил ныграк дует…Яшел листья волшебник разукрашивает төрле төстә. Бу килде алтын көз. Барлык тирәсендә үзгәрә. Окрасились агачлар сары, багряный төстә, үлән пожелтела. Кош-корт, барлык покидают безнең вђгъдђлђр кайтачак язга таба. Булган еш яңгырлар, пычрак һәм җепшек придают көзге кәеф. К кара көзгә инде җирдә ята, бик матур, алтын келәм берсе опавших яфраклардан. Йөрергә моңа ковру-үзе бер ләззәт. Якты төстәге наполняют йөрәге шатлык. Әмма еш кына көз көне була соры көннәре-дождливые. Ә гомумән алганда, көз-бу искиткеч вакыт. Вакыт буяулар, ясаганда кәеф!