Сочинение на лезгинском языке на тему гатфар алукьна

«Чlал – тарихдин цlаярай
Сагъ акъатай дарамат.
Къе адаз къайгъусузвал
Тушни чlехи аламат?»
З. КЬАСУМОВА
Чlалан месэлайрикай, иллаки гуьнгуьна авайвилел шак алайбурукай, эхиримжи вахтара метлеблу ихтилатар, гьуьжетар кьиле физва.  Гьуьжетар герек я, амма гъизвай делилар илимдин гьакъикъатдиз мукьвабур хьун лапни герек я, акси дуьшуьшда, менфятдихъ галаз сад хьиз, чlалаз зиянни хьун мумкин я.
Макъалада заз нугъатрин гафарикай, абурун кьетlенвилерикай са бязи веревирдер ийиз кlанзава.
Садазни сир туш, лезги чlал нугъатралди гзаф девлетлу я. Чи йикъара эдебиятдин чlалан бинеда куьре нугъатрин кlватlалдикай тир гуьне нугъат вучиз гьатнава лугьудайбурни ава. Ибур вири тlебии месэлаяр яз кьабулна кlанда чна. Вучиз лагьайтlа халкьдин гегьенш къатариз малум тушир гафарив ацlанвай нугъатарни тlимил туш.   Чи чlалаз, адан дерин тарихди шагьидвалзавайвал, асиррилай асирралди яшамиш хьун ва тlебии саягъда виликди фин хас я.
Авайвал лагьайтlа, бязи къелемчийри нугъатрин гафарин гьакъиндай СМИ-дин такьатра какахьай жуьредин фикирар раижзава.
Чlалан са гьихьин ятlани месэладикай ихтилат куддалди вилик, эвелни-эвел алимри, пешекарри вуч лагьанватlа ва лугьузватlа, гьадакай жува-жув хабардар авун чарасуз мажбурнама яз гьисабна кlанда. Нугъатрин жигьетдай чи тlвар-ван авай алимар тир У.Мейлановади, Ф.Гъаниевади ва масабуру ахтармишунин кlвалахар авунва, лайихлу ктабарни акъуднава. Макъала кхьизвай къелемчиди якъин тушир делилар гъайила, кlелзавайбур, иллаки гьар юкъуз аялрихъ галаз мектебда кlвалахзавай муаллимар, тажуб тахьанани амукьзавач.
Гьелбетда, периодикадин чинра къарагъарзавай вири месэлаяр фикир гунин важиблувал авайбур я. Кьилди къачуртlа, къенин аямда чна ишлемишзавай бязи русизмайрин чкадал лезги гафар ишлемишун герек яз гьисабзавайбурун зенд тамамвилелди гьахълу я. Лезги чlалан терминар гьелени дуьзгуьнвилелди тартибда гьатнава лугьуз жедач. Амма кьуд пад фагьумна, вирибурувай кьабулиз жедай жуьреяр майданриз акъудна кlанда. Акси дуьшуьшда, виш касди виш жуьредин теклифар гуникди арадал къведай затlни жедач.
Гъвечlи халкьарин милли чlаларин гьалар хъсанбур тушиз гьисабзавай макъамда герек авачир «къайгъударвилер» къалурун иллаки хаталу я.
Мисал яз, чи йикъара «прилагательное – сифет, предложение – цlараф, сказуемое – хабар… хьанайтlа хъсан туширни?» – лугьудайбурни ава.
Гузвай теклифар, гъизвай делилар чlалакай менфят къачузвай вири ксаривай, иллаки муаллимривай,  инкар ва я тестикь ийиз хьунизни фикир гун важиблу я.
Сказуемидин чкадал хабар кхьин теклифдалди вилик, чи чlала «хабардин предложение» хьтин термин авайди рикlелай ракъурна кlандач. Учебникда чал са тапшуругъдин шартl яз икl гьалтайтlа, чун гъавурда акьада: агъадихъ галай хабардин предложенидай сказуемияр жагъурна, кlаникай цlар чlугу.   Пис-хъсан лугьун тийин, амма им чун вердиш къайда я. Бес чаз чlалан «инкъилабар» герек яни? Теклифзавай жуьредин терминрикай менфят къачурла гьикl ванзаватlа килигин чун: агъадихъ галай хабардин цlарафрай хабарар жагъурна, кlаникай цlар чlугу. Ихьтин келимайрай ученикривайни муаллимривай кьил акъудиз жедач.   Инал сказуемидин жигьетдай баянар артухан я. Амма предложение гафунин таржума яз чи чlала фадлай малум тир жумла гаф ава. Чи лексикада итиж, шабагь, ерим…  хьтин неологизмаяр гьатнавай хьиз, жумла гафни, белки, са цlийибурукай ятlа. Маса чlалай кьабулнавай уьлчме хьунни мумкин я. Кар ана ава хьи, и гаф урус чlалан предложение гафунин таржума яз чи чlала гьатнава.
Къуба нугъатдин векил тир са муаллимди вичин макъалада икl кхьизва: «Асул лезги гафар тир экъуьн, кани, канивал, квалахун, цуьн, жи, чуьк ва вишералди маса гафар нугъатдинбур яз гьисабзава ва абур лезги чlалан гафарганра къалурнавач».
Инал чlалан илимдал бинеламиш хьана, делиларни галаз, баянар гун герек я. Нугъатрин гафарикай рахадайла, чlалан илимда таниш тир «нугъатра жедай гафунин жуьреяр» (диалектные варианты слова) терминдин метлебдиз фикир гун чарасуз я.
Ихьтин уьлчмеяр (нугъатра жедай гафунин жуьреяр) гафарганра хьун герек яз гьисабзавайбурун фикир сегьви хьиз кьабулна, ам кьетlивилелди инкар авун герек я.  Муькуь патахъай, фонетикадин жигьетдай кьетlенвал авай жуьредин нугъатдин гафар кхьинра ишлемишун орфографиядин къанунрал амал тавун лагьай чlал я. Мисал яз, куьн кхьена кlани чкадал нугъатдин жуьре цуьн, кlанивал кхьена кlани чкадал канивал ва икl мад орфографияда тестикьарнавай гафар чlурукlа, нугъатрин жуьрейра кхьиниз эсиллагь рехъ гана кlанзавач.
Винидихъ къейднавай нугъатра жедай гафарин жуьреяр гьакъикъатда орфографиядин гафарганда къекъуьн, кlани, кlанивал, кlвалахун, куьн, чи, цуьк хьиз къалурнавай уьлчмеяр я. Гьа икl, ихьтин гафар гафарганра авач лугьун, керчекдаказ лагьайтlа, къалп тестикьарун жезва.
Орфография – им гафар дуьз кхьиз чирдай, къайдаяр-къанунар тестикьардай чlалан илим я. Кьабулнавай дуьз къанунрал, и ва я маса кьилдин касдиз (ксариз) бязи чкаяр гьатта чlуру яз аквазватlани, вирида сад хьиз амал авун чарасуз я.
Малум тирвал, нугъатрин лексика халкьдин умуми лексикадилай неинки са тайин гуьтlуь хиле ва я чкада ишлемишунилай, гьакl чпихъ са бязи кьетlенвилер хьунулайни тафаватлу жезва. Кьилди къачуртlа, нугъатрин гафариз фонетикадин, грамматикадин ва лексикадинни гафунин мана-метлебдин кьетlенвилер хас я.
Лезги чlалан нугъатар ахтармишай машгьур алим У.А.Мейлановади вичин «Очерки лезгинской диалектологии» (Москва, 1964) ктабда диалектизмаяр чпин кьетlенвилерин, тафаватлувилерин жигьетдай 4 ва са нугъат гьатта 5 дестедиз пайзава.
Алимди тестикьарзавайвал, сад лагьай десте виридалайни чlехиди я ва аник эдебиятдин чlалан гафарив гекъигайла, кьилдин нугъатра чпин сесерин са гьихьтин ятlани тафаватлувал авай вири гафар акатзава. Месела: кьулух – кьулухъ; казарар – газарар; мигьман – мугьман; перленг – пеленг; агъыр – агъур; венел – винел; гахваш – хкваш; гъвечи – гъвечlи; кетигун – кутугун; кан хьун – кlан хьун; цуьн – куьн; чуьн – куьн ва икl мад.
Кьвед лагьай дестедик мана-метлебдин (семантикадин) жигьетдай эдебиятдин чlала авай гафариз мукьва, амма фонетикадин жигьетдай тафаватлу нугъатдин гафар кутунва. Чпин жуьредиз килигна абур синонимар яз гьисабайтlа жеда. Къелемчийри чпин эсерра ишлемишуналди, лезги чlалан умуми лексика девлетлу ийизва. Къейдиз кlанзава хьи, чпихъ лексикадинни семантикадин кьетlенвилер авай нугъатдин гафар чи гафарганра гьатун анжах чlал еримлу авуниз, гегьеншаруниз рум гун лагьай чlал я. Месела: алфунаг – афни; себзава – экъуьгъзава; атlраган – акьреб (скорпион); бубавах – эме; шеретlул – чурчул; байих – гьисс;  канда – пис ва мсб. Ихьтин гафари эдебиятдин чlал кьацlурдач, акси яз, синонимар хьиз кьабулайтlа, абуру чlалан девлетлувални къешенгвал артухарда.
Пуд лагьай дестедик виридалайни тlимил гафар акатзава. Иник нугъатдани эдебиятдин чlала сад хьиз сивяй акъудзавай, амма манадин жигьетдай жуьреба-жуьре ва я нугъатда алава яз маса мана гузвай гафар акатзава. Месела: «гурцlул» гафуни эдебиятдин чlала анжах «кицlин шараг» мана гузватlа, са тайин нугъатдин чlала адаз алава манани ава: гурцlул – птулдин аял; эдебиятдин чlала вичихъ «тепеяр квай чкайрин арада авай дуьзен чил» мана авай «ачl» гафунихъ са тайин нугъатда алава яз «къвал» (инсандин) манани ава.
Кьуд лагьай дестедик эдебиятдин чlала чпиз барабар мана авай гафар (эквивалентар) саки авачир диалектизмаяр акатзава. Ибур анжах са тайин нугъатдиз хас гафар я. Гьа и дестедик акатзавай гафаралдини, шак алачиз, эдебиятдин чlал девлетлу ийиз жеда. Чпихъ и жуьредин кьетlенвал авай нугъатдин гафар гафунин художникри чпин яратмишунра ишлемишни ийизва. Месела: хамзар – малина; сигъирча – чlулав нуькl (черный дрозд); емлиг – векьин са жуьре; ципезан – чуьлдин майвадин (ягода) са жуьре; лацам – лацу хеб; карталис – кьел куьлуь ийидай махсус къван; кlалтlи – 12-17 яшда авай жегьил; лепир – кlвачерин гелер; силги – мектебда доска михьдай махсус тадарак; тепелик – чуьлдин гъвечlи къушран са жуьре;  истил – серг гатадай элкъвей къван ва мсб.
Алимди, лезги чlалан муькуь нугъатрилай тафаватлу яз, яркlи нугъатрик акатзавай нуьцlуьгърин нугъатдик, винидихъ къейднавай кьуд дестедилай гъейри, маса диалектизмаярни акатзавайди къейднава. Чеб са тlимилбур тир и диалектизмаяр шартlуналди вад лагьай дестедик кутунва.
Нуфузлу алим У.Мейлановадин ахтармишунрин кlвалахрай са бязи делилар гъунин кьилин себеб ам я хьи, чна гележегда «нугъатдин гаф», «нугъатрин гафар» терминар фикирдиз гъайила, мана-метлебдин жигьетдай абурун вири терефарни, жуьреба-жуьревални рикlелай ракъурна кlандач.
Нугъатрин лексикадин сергьятра авур гъвечlи сиягьатдай аквазвайвал, анжах сад лагьай дестедик акатзавай гафар квачиз, яни чпихъ фонетикадин жигьетдай кьетlенвилер-тафаватлувилер авай нугъатдин гафарилай гъейри, муькуь вири дестейрик акатзавай нугъатдин гафар чи чlалан девлетлу ва халисан лезги гафарин алем я. Иллаки семантикадин кьетlенвилер авай ва чпиз вири элдин чlала барабар уьлчмеяр авачир нугъатдин гафарин гьисабдай яз чавай чи эдебиятдин чlала цlийи гафар ва синонимар артухариз жеда. И кар кьилиз акъудун нин хиве ава? – Гьелбетда, эвелни-эвел теснифчийрин.
Чlалан алим Р.И.Гьайдарова тестикьарнавайвал, ХХ асирдин кьвед лагьай паюна машгьур лезги зарияр тир Къ.Межидова, Х.Тагьира, З.Ризванова нугъатдин гафарикай гзаф менфят къачуна. Фикир гайитlа, чка чиз нугъатдин гафар ишлемишзавай писателар, шаирар лап гзаф ава.
Ингье са бязи мисаларни гъиз жеда: раши – «Вичиз кар кьур раши кал кьулухъ галамачиртlани, гада гила абурув са акьван ахгатзавачир». (Буба Гьажикъулиев, «Заз эвера»); бугъум – «Сурхай жерягь хьиз яруни-вили хьанвай Алидин метlез, кlвачин бугъумдиз килигна». (Къияс Межидов, «Дагъларин деринрин булахар»); виливан – «Адаз чуьлдай Муграгъа авачир хьтин, икьван чlавал ван тахьай хьтин тlварар алай гуьзел цуьквер: виливанар, живизар, кукупlар, сачагар, сиргъаяр, ярагар… хкизва, рикlин сидкьидай багъишзава». (Гьаким Къурбан, «Къилинж Къемер»); батlрияр – «Къе чна илигда кфилдал, Къе чна кукlварда батlрияр». (Майрудин Бабаханов, «Дустарикай кьве шиир»); азмурун – «Пехъи хьанвай жаллатlри гатана азмурнавай жендек вагьшивилелди кьуна зунжурдалди стундал тlарам кутlунайлани ада гьич ванни акъуднач». (Абдуллагь Искендеров, «Самур»); биртlил – «Садикьаз хъвер атанач, кьежена биртlил хьанвай диде авай гьалди адан секинвал чlурна». (Мегьамед Ведих, «Кьуьд»); хунгаг – «Къемера чуьхвердин тумунихъ сун гъал кутlунна, хунгаг авуна, ам къулан кьилелай янавай хкуникай куьрсарна». (Гьаким Къурбан, «Къилинж Къемер»); баскlум – «Ам вуч кас тир, гъанвай иниз Дергес, баскlум, туьрезар?» (Муьзеффер Меликмамедов, «Эй, дагъвияр…»); битlичи – «Келлегуьзар, футфачияр, бешбетерар, битlичияр…». (Муграгъ Салахъ, «Чи девирдин «игитар»).
Шаксуз, диалектизмайрин хел вирида кьабулнавай эдебиятдин чlалан лексикадиз гафар алава ийидай менфятлу чешмейрикай сад я. Гзаф дуьшуьшра гафунин устадри чпин яратмишунра чкадин нугъатдин тlеамни тав, эсердин иштиракчидин (персонаждин) рахунрин кьетlенвални айрувал къалурунин мураддалди нугъатдин гафар ишлемишзава.
Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ
Чешмейрин сиягь
1.    Мейланова У. А. Очерки лезгинской диалектологии. Москва, 1964.
2.    Юзбекова С. Б. Русско-лезгинский терминологический словарь. Махачкала, 2011.
3.    Гайдаров Р. И. Лексика лезгинского языка. Махачкала, 1977.
4.    Ферзалиев К. Н. Гьуьжетар герек я, амма… «Лезги чlал» сайт, 2015 (макъала).
5.    Лезги шаиррин, писателрин жуьреба-жуьре ктабар, эсерар.