Поэма таня хузангай сочинение

Обновлено: 11.03.2023

Автор конспекта:
Автор(ы): — Чернова Н.Н.

Регион: — Республика Татарстан

Характеристики урока (занятия) Уровень образования: — основное общее образование

Целевая аудитория: — Учащийся (студент)
Целевая аудитория: — Учитель (преподаватель)

Класс(ы): — 7 класс

Предмет(ы): — Родной язык

Краткое описание: — Обобщение изученного в 7 классе по поэме П.Хузангая «Таня».

Файлы: открытый урок хусанкай таня.rar
Размер файла: 8977053 байт.

Главные герои

Центральный персонаж рассказа — Татьяна. Ей исполнилось 17 лет, она служила в доме мелкой помещицы Казаковой. Девушка была милой, с серыми глазами, небольшого роста. У помещицы был родственник Петр.

Уже в то время юноша получил дурную славу:

• постоянно скитался;
• заводил множество случайных связей;
• безрассудно поступал.

Между ним и Таней устанавливается любовная связь. Постепенно герои привязываются друг к другу. Девушка боялась огласки, так как старая горчичная могла рассказать об этом в селе. В начале XX века близость без брака считалась недопустимой. Если составить характеристику Тани, то можно увидеть, что она противоположность Петру, кроткая и смиренная. Постепенно у нее просыпается уверенность, но этого недостаточно.

Краткое содержание

Деревенская девушка Таня служила у помещицы Казаковой. Изредка к хозяйке приезжал родственник Петр. Он слыл скитальцем и любителем случайных связей. Поначалу молодой человек не обращал внимания на Таню. Осенью Петр ехал из Крыма в Москву и по пути навестил Казакову. Юноша впервые заметил Таню, когда она застилала ему кровать.

Ночью Петр проснулся и пошел в комнату прислуги. Там он увидел Таню, которая спала в одной рубашке и юбке. Юноша поцеловал ее в щеку и, не встретив сопротивления, вступил в близость. Девушка проснулась и долго не могла понять, что случилось, а Петр не верил, что Таня спала все это время.

После этого девушка плакала несколько дней, но в итоге она сделала вывод: случившееся — это счастье. Между ней и Петром еще несколько раз была близость.

Казакова отправила девушку в город за покупками, на обратном пути со станции юноша забрал ее. С каждой близостью Тане все сильнее казалось, что она влюбляется. В минуты радости девушка называла парня Петрушей.

Он тоже изменился и стал иначе смотреть на связь. Петр постоянно откладывал отъезд. Таня понимала, что он делает это ради нее, и это вселяло в нее уверенность. Однажды они так осмелели, что провели вместе почти всю ночь.

Петр сообщил девушке, что его ждут дела в Москве, но он обязательно вернется к Рождеству. Взять ее с собой у него нет возможности. После отъезда Петра для Тани усадьба опустела и словно умерла. Он не вернулся к Рождеству, но она все равно ждала. На Крещенье девушка надела лучшее платье, чтобы сразу покорить возлюбленного.

Петр приехал в феврале. Он удивился, как сильно похудела Таня. Она тоже заметила, как он постарел. Но постепенно отношения восстанавливаются. Накануне отъезда девушка призналась, что он ее не любит и только погубил. Юноша обещает вернуться и провести с ней все лето. Таня снова верит в любовь, но она еще не знает, какие события развернутся в феврале 1917 года.

Анализ произведения

Для времени Бунина произведение стало очень откровенным, писатель не раз в письмах к друзьям возмущался ханжеством.

В композиции текста можно выделить несколько частей:

1. Знакомство с главной героиней.
2. Приезд Петра и близость между ним и Татьяной.
3. Укрепление отношений.
4. Отъезд Петра и ожидания девушки.
5. Возвращение героя, прощание с Татьяной.

Главная героиня является обычной крестьянкой. Мать ее умерла, а отец был беспробудной пьяницей. Девушка выросла в нищете, ей пришлось идти работать на помещицу, но и этому она была рада.

Отношения героини с Петром выглядели странными. Случайная связь перешла во влюбленность с ее стороны. Он тоже изменился под влиянием ее преданности и покорности. Но их союз невозможен из-за разности социального положения.

Бунин делает намек на революцию 1917 года. Возможно, Петр приехал бы, но страшные события февраля не дали ему это сделать. Писатель намекнул на его смерть, а девушке оставалось только ждать его и надеяться.

Рассказ Бунина показывает, насколько непростой бывает любовь, не всегда она приводит к крепкому союзу. Под влиянием разных обстоятельств люди не могут быть вместе.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Описание презентации по отдельным слайдам:

Хайлав сыпăкне аса илесси.

Поэмăра историри хăш тапхăра сăнланă-ши? 1941çулхи июнěн 22-мěшě 1418 кун 27 миллион ытла çын 1710 хула 70 пин ытла ял

П.Хусанкай пурнăçĕ хайлав сюжечĕпе епле çыхăннă-ши? Тăван çĕршывăн Аслă вăрçи çулĕсенче çарта пулнă. Рядовой пулса Дон фронтĕнче çапăçнă, Сталинграда хÿтĕленĕ, Атăл çинче нимĕçсен çарне çавăрса илсе тыткăна илнĕ çĕре хутшăннă. Малтан ахаль салтак, кайран лейтенант, аслă лейтенант, дивизи политпайĕн инструкторĕ, «За Родину», «Сталинец» хаçатсен сотрудникĕ пулнă.1944 çулта Польша çĕрĕнче йывăр аманнă, госпитальте нумайччен сывалса выртнă хыççăн 1945 çулхи çĕртме уйăхĕнче килне таврăннă. Вăрçăра паттăрлăх кăтартнăшăн П. Хусанкая Хĕрлĕ Ялав орденĕпе тата медальсемпе чысланă. Тăван çĕршывăн Аслă вăрçи çулĕсенче сăвăç совет халăхĕн паттăрлăхне катартакан нумай сăвă çырнă, вĕсенчен паллăраххисем: «Таня»(1942), «Çĕнтерÿ юрри» (1945) поэмăсем. Вăрçă хыççăнхи тапхăрта сăвăç пултарулăхĕнче халăхсен туслăхĕ çинчен çырнă хайлавсем пысăк вырăн йышăнаççĕ: «Эпир Российăра пурăнатпăр», «Тăван Татарстана», «Сăмах хăвачĕ» т. ыт. те.

Çак хайлаври сăнар прототипĕ пур-ши? Зоя Космодемьянская Тăван çĕршыв чысĕшĕн пуçна ан шелле. Тăван йăваран хакли нимĕн те çук. Ваттисен сăмахĕ

Элкел районĕнче çуралса ÿснĕ çовет çоюзĕн геройĕ ята илме тивĕçнĕ паттăрсем. Афанасьев Кузьма Кириллович Исхаков Зинатулла Гениатулович Крайнов Степан Матвеевич Филиппов Гордей Иванович Чулков Алексей Петрович Шагвалеев ГалимзянНургаязович

Хайлав чĕлхин сăнарлăхĕ мĕнлерех-ши? Поэмǎна автор сǎнарлǎн çырнǎ. Кунтах эпитетсемпе усǎ курнǎ. Тĕслĕхрен: Чап-мухтав çиçсе саланчĕ Таврана çап-çуттǎн. Метафора: Пархатарлǎ асамачĕ Ĕмĕр сÿнес çук ун. Ваттисен сǎмахĕсемпе усǎ курни: Вǎрман хǎлхаллǎ: çын итлет, Уй куçлǎ: пǎхрĕ çын. Утать. Сǎнлǎхсем: Тулта шатǎртать декабрь… Юр чакǎртатать…

Поэмă сюжечĕн уйрăмлăхĕ мĕнре-ши? Ĕç умĕ Таня амăшĕнчен вăрçа кайма пил илет

Ĕç пуçламăшĕ — Таня вăрçа каять

Ĕç хĕрсе çитнĕ самант — Таня тыткǎна лекет. Ĕç аталанни – Таня тăшмансем пурăнакан çуртсене çунтарса çÿрет.

Ĕç вĕçленни — Таньǎна çакса вĕлерни

Çакăн евĕр хайлавсем литературăра тата пур-ши? Маргарита Алигер

Таняя Вăрçă Тăван çĕр шывя

Таня (хайлав) автор çырнин историйĕ жанр тема идея прототип сюжет тепĕр хайлавпа танлаштарни илемлĕх мелĕсем тĕп сăнар

Тǎван çĕр-шыва куç шǎрçине сыхланǎ пек упрама, вĕренÿре тǎрǎшуллǎ пулма, ĕçре хастарлǎх кǎтартма, пĕр-пĕринпе туслǎ пурǎнма, çĕр-шывшǎн усǎллǎ пулма тупа тǎватпǎр.

Педер(Пётр Петро́вич) Хузанга́й (чуваш. Петӗр(Пётр Петрович) Хусанкай ) (1907—1970) родился 22 января 1907 года в с. Сиктерме Алькеевского района Республики Татарстан в крестьянской семье. Умер 4 марта 1970 года в Чебоксарах. За выдающиеся успехи в создании талантливых литературных произведений было присвоено почётное звание Народного поэта Чувашии (1950).

Биография

Окончил школу второй ступени. Затем учился в Чувашском педагогическом техникуме и Восточном педагогическом институте в Казани. В 1957 году окончил Высшие литературные курсы при Союзе писателей СССР.

Петру Хузангаю принадлежат переводы на чувашский язык многих произведений русских и зарубежных классиков (А. Пушкина, М. Лермонтова, М. Горького, В. Маяковского, В. Шекспира, Т. Шевченко и др.). Им переведены произведения и чувашских поэтов на русский язык, в том числе К. Иванова и М. Сеспеля.

П. Хузангай известен и как автор литературно-критических работ, посвященных творчеству чувашских писателей. Поэтический диапазон П. Хузангая весьма широк. В его творчестве значительное место занимают стихи о России, Украине, Белоруссии, Латвии, Грузии, Болгарии, Кубе, Чехословакии, Польше.

Дочь — Саламби,проживает в Санкт-Петербурге. Сын — филолог Атнер Хузангай,Чебоксары.

О Хузангае и его произведениях, критика

Ссылки

См. также

• Персоналии по алфавиту
• Писатели по алфавиту
• Родившиеся 22 января
• Родившиеся в 1907 году
• Умершие 4 марта
• Умершие в 1970 году
• Главные редакторы Молодёжной газеты (Чувашия)
• Чувашские поэты
• Переводчики на чувашский язык
• Литература на чувашском языке
• Персоналии:Чувашия
• Поэты России
• Переводчики поэзии на чувашский язык
• Родившиеся в Казанской губернии
• Умершие в Чебоксарах

Wikimedia Foundation . 2010 .

Полезное

Смотреть что такое «Хузангай, Пётр Петрович» в других словарях:

Хузангай Пётр Петрович — Дата рождения: 22 января 1907(19070122) Место рождения: Сиктерме, Алькеевский район, республика Татарстан Дата с … Википедия

Хузангай Пётр Петрович — Хузангай Пётр (Педер) Петрович [9(22).1.1907, с. Сиктерма, ныне Алькеевского района Татарской АССР, ‒ 4.3.1970, Чебоксары], чувашский советский поэт, народный поэт Чувашской АССР (1950). Член КПСС с 1943. Родился в крестьянской семье. Учился в… … Большая советская энциклопедия

Хузангай, Петр Петрович — Хузангай Пётр Петрович Дата рождения: 22 января 1907(19070122) Место рождения: Сиктерме, Алькеевский район, республика Татарстан Дата с … Википедия

Хузангай — фамилия. Известные носители: Хузангай, Атнер Петрович Хузангай, Пётр Петрович … Википедия

Хузангай Петр Петрович — Хузангай Пётр Петрович Дата рождения: 22 января 1907(19070122) Место рождения: Сиктерме, Алькеевский район, республика Татарстан Дата с … Википедия

Хузангай, Пётр — Хузангай Пётр Петрович Дата рождения: 22 января 1907(19070122) Место рождения: Сиктерме, Алькеевский район, республика Татарстан Дата с … Википедия

Хузангай, Петр — Хузангай Пётр Петрович Дата рождения: 22 января 1907(19070122) Место рождения: Сиктерме, Алькеевский район, республика Татарстан Дата с … Википедия

ХУЗАНГАЙ Педер — (Петр Петрович) (1907 70) чувашский поэт, народный поэт Чувашии (1950). Поэмы Магнит гора (1933), Таня (1942), Дом в Горках (1952), Великое сердце (1960); роман в стихах Семья Аптрамана (1954) о социальных преобразованиях в жизни чувашского… … Большой Энциклопедический словарь

ХУЗАНГАЙ — Педер (Пётр Петрович) (1907 70), поэт, народный поэт Чувашской АССР (1950). Поэмы Магнит гора (1933), Таня (1942), Дом в Горках (1952), Великое сердце (1960); роман в стихах Семья Аптрамана (1954) о социальных преобразованиях в Чувашии. Источник … Русская история

Читайте также:

  

• Технический рисунок начальная школа

  

• Куда идут после школы в америке

  

• Бурдье о государстве краткое содержание

  

• Когда появились детские сады в ссср

  

• Детский сад 143 карта

---

Тупмалли
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Эпĕ илтнĕччĕ пĕр юмах-халлап
Сар Хĕвел хĕрĕ Хĕвелпи çинчен…
Тахçантан тахçан ĕлĕк-авалах
Вупăрпа Хĕвел вăрçнă, тет, иккен.

Тĕттĕм пуçлăхĕ усал Вупăр çав
Хĕвеле çиме хатĕрленнĕ мĕн.
Хĕвелпи аппа ак каять вăрçа,
Амăшне çăлма пикенет, мĕскĕн.

Ырă амăшĕ ăсатать, пиллет,
Анчах Вупăрĕ вăйлăрах иккен:
Сар хĕре хăйне тыткăна илет;
Амăшне вара тархаслать пике:

«Эс аннем те ман, эс аттем те ман
Ыр Хĕвелĕмçĕм, çуттĕнче тытан!
Тÿсĕм пар мана хурлăха чăтма,
Ан кулайтăрччĕ курайман тăшман…»

Илтрĕ амăшĕ—çуттĕнче хуçи,
Кăкăрне суса пашалу çăрчĕ;
Тĕттĕм витĕр вăл тăсрĕ ылттăн çип,
Çав çип тăрăх ун анчĕ çимĕçĕ.

Хĕвелпи аппа—сар Хĕвел хĕрĕ
Çимĕçе кăштах астивсе пăхрĕ,
Çавăнтах ăна вăй-хăват кĕрет,
Вупăрпа вăрçма хĕтĕртет чĕре.

Ак пуçларĕ хĕр тăшмана хирме,
Сăнăлать ăна, ухăлать ăна.
Ак пуçларĕ вăл тĕттĕме сирме,
Вупăр-карчăкĕ ахлатать кăна…

Анчах пур-ха вăй тĕттĕм пуçлăхĕн,
Парăнмасть-ха вăл хăй мехелĕсĕр,
Хĕвеле çаплах авалтан хальччен
Тавлăкне пĕрре хупăрлать сĕм çĕр.

Çав сĕтпе çăрнă пашалу вара
Уйăх пек курнать çĕр çинчен пире.
Çăлтăр мар хыпать сĕм тÿпе тавра—
Хĕвелпи уххи Вупăра тирет.

Çиçĕм мар çиçет тепĕр чух çĕрле—
Хĕвелпи хĕçĕ ялкăшать иккен.
Шевле мар вылять таçта хĕп-хĕрлĕ—
Хĕвелпи кулать Вупăртан ирччен.

«Хăçан та пулин çитмеллех мехел:
Пĕтмеллех тĕттĕм, çĕнмеллех Хĕвел,
Çавăнпа кулать Хĕвелпи, —тесе
Йăпанаççĕ мĕн çĕр çинчи çынсем.

---

Мускав урамĕнче плакат:

„Ребята! Не Москва ль за нами?”
Мускав чулне такан шаккать,
Пин-пин салтак аттин таканĕ.

Утаççĕ çамрăк йĕкĕтсем:
Чăвашĕ, вырăсĕ, тутарĕ.
Грузинĕ, калмăкĕ… Пĕтĕм
Тăван çĕршыв пĕр хĕç тултарĕ.

Тултарĕ те, хăй халăхне
Тыттарчĕ çав хĕçе çĕршывăм:
«Ан ярччĕ ман чĕрем патне
Хăрушă тăшмана эс, ывлăм.

Пуçсăрланать усал тăшман,
Сĕмсĕрленет, кĕрет… Ан яр эс!
Касса пăрах çав аçтахан
Вутпа сывлан пуçне пĕр харăс!»

1.

Амăшне каларĕ хĕрĕ
Вăрттăн, ерипен:
«Эп вăрçа каятăп, —терĕ,
— Маншăн ан шиклен».
Амăш чăр тинкерчĕ:—Эсĕ?! —
Чакрĕ, чакрĕ вăй…
Хĕрхенсе, куççулленмесĕр
Тÿсеймерĕ вăл.
Куç тулли тăрать пĕртен-пĕр
Хĕрĕ умĕнче.
А йĕри-тавра хисепсĕр
Юн тăкан тĕнче.
Эх, анне чĕри! Çунать-çке
Вăл çапла ялан,
Çумĕнчи ăшă çуначĕ
Пушшине туйсан;
Йăвине тĕрĕс-тĕкеллĕн
Вăл усрасшăнах.
А чĕппи ĕнтĕ тĕкленнĕ,
Вăл калать сăмах:
«Ан йĕрсем, —тет вăл, —ан макăр,
Ан кулян, анне.
Астăватăн-тăр, манман-тăр
Ху каланине.
—Пул хăюллă, тÿрĕ чунлă! —
Теттĕн эс мана.
Вăхăт çитрĕ: вут та çулăм
Хыпрĕ таврана.
Вăхăт çитрĕ: тĕрĕслетĕр
Самана пире.
Камăн халь юлас килет-тĕр
Хыçалти ретре?
“Тăшмансем тĕлĕкленеççĕ
Мускавпа, пĕлеп.
Эп Мускав хĕрĕ, аннеçĕм,
Комсомолка эп!
Е герой пулса эп килĕп
Каялла киле,
Е герой пулса эп вилĕп,
Сывă пул! Пилле… ”

2.

Тирпейлĕ пĕчĕк пÿлĕмре
Юлаççĕ ун кĕнекисем,
Тетрадь, линейка… Ÿлĕмрен
Йăлт кирлĕ пулĕç-ха вĕсем.
Кăçал урăхларах йыхрав
Пырса шаккарĕ кĕркунне.
Ноябрь çитнĕ, а Мускав
Уçман та хăшпĕр шкулсене.
Шкул ачисем уйра, ялта
Ĕçлерĕç çу каçичченех:
Тырпул, паранкă… Зоя та
Пĕр колхозран килейнĕ çех.
Килсессĕнех унта-кунта
Вăл чупрĕ хăй ĕçĕпелен.
Каясшăн пулчĕ хĕр фронта,
Анчах ансат та мар иккен.
— Тен госпитале кайăр, а? —
Тесе сĕнекенсем те пур.
Анчах çав-ха вунсаккăра
Пусайнă, хĕрхенеççĕ пуль.
Пĕр командирпалан тата
Курса калаçрĕ вăл кайран:
— Илсемĕр, —терĕ, — отряда,
Пуласшăн эпĕ партизан.
— Хăрамăр-и? —тет майĕпен
Çав пĕлĕш командир ăна, —
Çĕрле… вăрман… эсир пĕччен…
— Çук! —терĕ Зоя: —Ăнланап…
Ун хăмăр куçĕсем таса,
Ун шухăш татăклă, паллах.
А командир çаплах тăсать,
Татах ыйтать сăнамалла:
—Е нимĕçсем тытсан сире?
—Пĕлетĕп: хĕнĕç, мăшкăлĕç,
Ыратĕ, —тет Мускав хĕрĕ,—
— Анчах эп тÿсĕп. Сÿнмĕ ĕç.
Ĕненĕр: хам юлташсене
Тыттармăп эпĕ нихăçан…

Çын тинкерет. Çын ĕненет.
Çуралчĕ çĕнĕ партизан.

3.

Ак кайрĕ тухса вăл—Тăван Çĕршыв хĕрĕ.

Анне тÿссе юлчĕ, анне пехиллерĕ.

Куççулĕ çунать те куççулĕ типет,

Хĕлхем пек ялтрать хăрпăксен хушшипе.

А хăмăр куçсем—эс куратăн, туятăн—

Çиçеççĕ хаваслăн, выляççĕ уявлăн.

Вăл савăннă, çавă вунсаккăрти хĕр,

Ун кăмăлĕ халĕ çĕкленнĕ çавтер.

Тен ун асĕнче янăрать пулĕ юрă,

Бетховенпа Гётене тен вăл астурĕ:

„Янраç флейтăсем, тÿнклетет параппан.

Ман тусăм, савнийĕм пырать çарпалан.

Вăл сăнă çĕклет те—мĕнпурĕ çĕклеççĕ.

Ах, чунăм çунать-çке ман, юнăм вĕрет-çке!

Эй, хурçă тумпа хурçă щлемччĕ мана!

Эп кайăттăм хам çĕршыва сыхлама.

Тăшман ав чакать пирĕн çар хĕснĕçемĕн.

Мĕнле ăраскал çĕнтерен паттăрсемшĕн!”

Юратнă вăл çакă юрра тахçанах,

Тетрачĕ çине çырса илнĕ ăна.

Нумай шухăшланă, нумай ĕмĕтленнĕ…

Ак хай хурçă тум, хурçă шлем мĕскерле мĕн!

Фуфайка, çăм шарăх, пальто, алсатуль…

Трамвай умĕнче вĕçленет ăсату.

Темле кутамкка сĕнчĕ амĕш, а хĕрĕ:

„Унта автопа çÿрес çук, анне! —терĕ. —

Эп чикрĕм, ман пур пĕтĕмпех мĕн кирли:

Пур çăкăр, пур супăнь, йĕп-çип, питшăлли… “

Ак кайрĕ тухса вăл, Тăван Çĕршыв хĕрĕ.

Анне тÿссе юлчĕ, анне пехиллерĕ.

Пиллерĕ чи сыхă хура кĕркунне,

Пиллерĕ Мускав та хăюллă хĕрне.

Пиллерĕ ăна пур çĕршыв ăшă чунлăн,

Ват Кремль çинчи ялавпа алă сулнăн.

Ноябрь пуçланчĕ, тата эрне çеç—

Ак шавлă парад Хĕрлĕ площадь çинче.

Унта параппанĕ те, флейти те пулĕ,

Пĕри сăнă çĕклĕ те—çĕклĕç мĕнпурĕ:

Унта чăн-чăнах хурçă тум, хурçă шлем,

Тĕрек те, мухтав та вăл, чыс та илем…

Палланă шинеллĕ, палланă уссиллĕ

Этем çарйышне хавхалатĕ, пехиллĕ.

Пурне те савса çиçеç ун куçĕсем

Гранит мавзолейĕн трибуни çинчен.

Епле çичĕ ют ан ăмсантăр, ан астăр,

Çав шухăшпалах иртĕ пирĕн пур харсăр:

„Тăшман тÿсес çук, вăл чакать, вăл тарать.

Мĕнле ăраскал çĕнтерен паттăра!

4.

Вăл Пушкина юратнă, теççĕ.

Апла пулсан, ун чĕринче

Сывланă чи таса поэзи,

Вăл пулнă хÿхĕм пур енчен.

„… Этем тени илемлĕ пултăр, —

Çырса илет вăл пĕринче:

Пит-куçĕ те, тумланнă тум та,

Шухăшĕсем те, чунĕ те”.

Тата çырса хурать çав харсăр

Пĕр хăйшĕн, ĕмĕрлĕх, çакна:

„Вилсессĕн те ху юратмасăр

Çынна ан чуптутар хăвна… “

Ак çакнашкал кристалл чĕреллĕ

Этем кĕрет вут кăвара.

Чи аслă юрату та çилĕ

Ăна халь хавхалантарать.

—Тăван çĕршыв! Мĕскер эп сансăр? –

Тесе вăл шухăшлать, хастар:

Сана чунтан-вартан савмасăр

Юратăва эп тивĕç мар.

Чи аслă юрату вăл—эсĕ,

Чи аслă çилĕ вăл—тăшман.

Ăна тĕпрен çăлса илмесĕр

Телей те, канлĕх те çук ман…

—Пĕлетни, Шурик, эс: мĕскершĕн

Пурнаççĕ çĕр çинче çынсем? —

Тесе пĕрре хăй шăллĕнчен мĕн

Тĕпченĕ Зоя пикенсе.

Унтан хăех каланă: —Уйрăм

Илес пулсан кашни çынна,

Вăл халăх ырлăхĕшĕн, Шурă,

Ун ăрăскалĕшĕн пурнать… —

Пĕрремĕш юрату мĕн—халăх

Çак çитĕнейнĕ сар хĕрĕн.

Унпа хăйне вăл уйрăлмаслăх

Ĕмĕрлĕхех тĕвленĕ мĕн.

Вăл Пушкина савса вуланă:

Тен, асĕнче çавна тытсах,

Ятне те илнĕ пуль вăл „Таня”,

Хăйне йăлтах вăрттăнлатса.

„Татьяна—вырăс чунхаваллă:

Хăй те пĕлмесĕр мĕншĕнне

Юратнă сивĕ, шартламаллă,

Илемлĕ вырăс-çĕр хĕлне… “

Хăй те пĕлмен… Çук! Ку ăнланнă—

Шартламине те, сиввине,

Куçа уçма хал çук тăманлă

Кунне те мĕншĕн савнине.

Ăнланнă, пĕлнĕ пирĕн Таня:

Хĕлле, çулла-и—кунта çех

Анми-сÿнми хĕвел çуталнă,

Вăл—ирĕклĕ çын тивĕçĕ.

Çавна хупласшăн, сÿнтересшĕн

Ытарайми çав хĕвеле,

Тăшман сĕмсĕрленет кĕресшĕн

Çĕршыв чĕри варринелле.

Çавна, çав хĕвеле çап-çуттăн

Ялкăштарас тесе ялан,

Пăшал тытса тупа эс турăн,

Вунсаккăрти хĕр-партизан.

5.

„Ытарайми аннем!

Мĕнле пурнатăн-ха?

Мĕнле сан вăй-халсем?

Сывах-ши эсĕ халь?…

Аннем! Май пур пулсан,

Çырсамччĕ кăшт кăна.

Хам ĕçсене тусан,

Эп пырăп хăнана… ”

Çапла çыру çырать

Хĕр амăшне кĕскен.

А хăй… хăй Шекспира

Аса илет иккен.

Аса илет пике

Принц Гамлет пĕр пĕччен

Хăй ашшĕн мĕлкипе

Сăмахлани çинчен.

„Сывпул, сывпул! Ан ман,

Ан ман мана… “ — тесе

Çырса хурать паян

Ак Таня хăйшĕн çех.

Ыран вĕсен ирех

Фронт урлă каçмалла.

Отрядăн чун пĕрре,

Мухтав Комсомола!

Анчах кашнин, кашнин

Пур хăйĕн чунĕ те.

Пĕрин юлать савни,

Теприн тăванĕ тен…

Тен ашшĕ-амăшĕ,

Ачи асне килет…

Ах, кăмăл анлăшĕ!

Кам виçнĕ? Кам пĕлет?

Юратнă ĕç юлать,

Вĕçленеймен ĕмĕт;

Тăван кил пек шкула

Хăварнă, шеллемен.

Пур вуласа тухман

Кĕнекисем вĕсен.

Мĕнпе пĕтет роман?

Нихçан та пĕлмĕн тен…

Пур çырăнса пĕтмен

Сăвви те хăшĕсен.

Штыкпа тен вĕçлеме

Шутлаççĕ пуль вĕсем.

Эй, комсомолецсем!

Вунсаккăрти тĕнче!

„Романтика” тесен—

Эсир мĕн çав чечек.

„Сывпул, —тет хĕр, —сыв пул!…

Кампа сывпуллашать?

Тен юлашки хут пуль…

Мĕскер тулать ăша?

Мĕскер кĕтет унта—

Тăшман тамăкĕнче? —

Тен улăп пек чун та

Ыйтать пуль хăйĕнчен.

Анчах асрах, асрах

Чуна çĕклен тупа.

Вăл чĕрĕ чи таса,

Сÿнми юратупа.

Вăл чĕрĕ тÿсме çук

Хăватлă çилĕпе.

Пур шухăша кучух

Хуçа вăл пирĕнне.

Чĕркуçланса ларса

Пурăннинчен пире

Алтивĕççĕн тăрса

Вилни илемлĕрех.

„Вилес е çĕнтерес! “

Тет пирĕн çын хăйне…

Ыран е кĕçĕрех—

Çĕрле—тăшман тылне…

6.

Ак тинех пĕрле тапранчĕ

Пурнăçпа юмах вара.

Комсомолецсен отрячĕ—

Тăшман пуснă çĕршывра.

Мĕнешкел çĕршыв! Сăхланăн

Эс курсассăнах ăна.

Унта Шишкин, Левитанăн

Йĕрĕсем сыхланнăнах.

Хырлăх, чăрăшлăх е хутăш

Çăтăрмахлă сĕм-вăрман.

Каш кашлать… мĕн чухлĕ шухăш

Хускатать вăл тăнласан! »

Эс тăнланă, эс пикеннĕ

Ăнланма çав кашлава.

Эс ăнлантăм Пулĕ тенĕ,

Ăнланман унчух çавах!

Эс шутланă: çук тек урăх

Мускав-шыв хĕрринчи пек

Сăн-сăпатлă, хÿхĕм, тулăх

Çутçанталăк тĕнчипе.

Эс шутланă: çук тек уçă,

Сиплĕ сывлăш, ăшă сĕм,

Кăшт тĕтреллĕ ирхи шуçăм,

Çăмăл шурă пĕлĕтсем…

Вырăс, вырăс çĕр пейзажĕ,

Шухăша яран илем!

Çав çĕре ак халь пăсаççĕ,

Чыссăрлаççĕ ирсĕрсем.

Халь çĕр хут ытла туятăн

Эс ун пур пахалăхне.

Урăхла эс ăнланатăн

Сĕм-вăрманăн кашлавне:

—Нихăçан та, никама та

Парăнмастăп! —тенĕ вăл.

Эс шанатăн, эс чăматан

Ун ăшне ак, Комсомол…

---

Ик эрне ĕнтĕ пурнаççĕ

Çамрăксем сĕм вăрманта.

Кăнтăрла кăшт вут хураççĕ,

Тĕлĕреççĕ те пăртак.

Çĕрле ĕç пырать, хĕрÿ ĕç,

Пытарсам, тăван вăрман!

Хÿтĕле пире, юпкур эс,

Пулăшсамччĕ тавăрма!

Пулăшать вăрман, итлет мĕн:

Шар курать тăшман нумай.

Çăмăл мар анчах, питрех хĕн

Курнине пĕр тĕптума.

Эрешмен пек паркаланă

Таврана вĕсем карта;

Хурçăпа, вутпа пусарнă

Тарайман çынна ялта…

Кăтăрать ноябрь çилĕ,

Йĕпе юр лаплаттарать…

Хыр çумне хăлхаллă çĕлĕк

Пусса лартнă хĕр ларать.

Кăнтăрла. Кăшт вăрттăн-карттăн

Вут çунать йăсăрланса.

Ун тавра виççĕн-тăваттăн

Ăшăнаççĕ хутланса.

Теприсем ларсах сĕнк пулнă, —

Сĕлтĕркенĕ, ывăннă:

Апат пурччĕ пилĕк кунлăх, —

Тăсрĕç ик эрне ăна.

Паян ир вĕсем валеçрĕç

Юлашки сухарине.

—Таврăнмашкăн вăхăт, —терĕç—

Каялла хамăр енне… —

Хыр çумне таяннă çÿлĕ,

Яштака, илемлĕ хĕр

„Юрĕ, кайăр, —тет, —мĕн пулĕ,

Эп юлап-ха пурĕпĕр…

Эп çителĕклĕ туман-ха,

Эп çитесшĕн пĕр яла…

Хам вилсессĕн те, тата хăть

Вуннăшне ман хумалла… “

Кабурне тÿрлетрĕ танлăн,

Тăчĕ вăл ура çине…

Ах, епле хитреччĕ Таня,

Пирĕн Таня унчухне!

7.

Хĕлле. Шатăртатать декабрь

Автоматпа унта-кунта.

А çутçанталăк хÿхĕм, капăр,

Пурнас килет такамăн та.

Пурнас килет, а пурнăç туснă.

Ху çăкруна та йăлăнан.

Хура эсрел пек килсе пуснă

Пăшалсăр ялсене тăшман.

Çунтарнă, пенĕ, асапланă.

Ватти-вĕтти кăна ялта.

Хăтăлнисем йăлт сапаланнă,

Вĕсем çÿреççĕ вăрманта.

Юрпа эрешлесе лараççĕ

Илемлĕ чăрăш лăссисем.

Анчах вĕсем те пытараççĕ

Мĕн те пулин… асту, сиссем!

Пурнас килет… Тăшман канасшăн,

Çаврасшăн сывлăш халлĕхе

Упа пек выртнă хĕл каçмашкăн

Вăл янтă, ăшă пĕсмĕхе.

Фрицсем чăх-чĕп тăпăлтараççĕ

Е пусмăрлаççĕ хĕрсене:

„Капут, капут Мускав!.. “—палкаççĕ

Куллен пĕр çавăн çинченех.

Анчах канма паман хăрушă

Сăмах та пур мĕн: „партизан”.

Ăçтан кăна тухать вăл! Уншăн

Тем парĕччĕç тытас пулсан.

Унта автомобиль шăртланă,

Кунта вут тĕртнĕ витене,

Лере телефона ав татнă…

Ăçтан пĕлес кам иккенне?

„Сых ячĕшĕн перес пĕр-икĕ

Çынна, ялтан илсе тухса… “

Переççĕ. Кама кирлĕ—илтнĕ.

—Час икçĕр тÿлĕр! —тет çав сас.

Шатăртатать хаяр декабрь

Автоматла унта-кунта…

А çутçанталăк хÿхĕм, капăр,

Пурнас килет такамăн та.

Кĕске куна сĕмлерĕ энтрĕк.

Землянкăран пĕр çын тухать.

Вăрман хăлхаллă: çын итлерĕ.

Уй куçлă: пăхрĕ çын. Утать.

Пырать вăл сукмакпа. Шăп каçĕ.

Пĕлсе тытать çын çулйĕре.

Тĕттĕмленет. Чăл-чал хыпаççĕ

Сив çăлтăрсем сив тÿпере.

Ката та хир, вак-вак ĕшнеллĕ

Хăртнă пек вырăн, хир каллах…

Кăвак кăçатăпа çын меллĕн

Пусса пырать сукмакпала.

Хутран, пуçне пăрса, хăяккăн

Утать вăл кăшт ÿпĕнерех.

Пасарнăскер—сăр малахайăн

Хăлхи хĕрри чĕнтĕр пекех.

Тăп-тăп шур кĕрĕк айĕн хулăн

Шăлавăрне куран хутран,

Хулпуççи урлă сумка унăн,

Ун сылтăм аллинче наган.

Пĕр ял çывăхарать. Хуралтă

Мĕлкĕшленет куç умĕнче.

Çын, çав ялах утать пулсан та,

Курсан тăхтарĕ, чарăнчĕ.

Вăл тăчĕ пăр самант. Сĕм тĕттĕм

Тавраналла вăл тинкерет.

Темле çунăк шăршиллĕ тĕтĕм

Таçтан кÿ-кÿ килсе кĕрет.

—„Фрицсем сысна çури ĕнтеççĕ

Е ăшалаççĕ пуль чăхсем… “

Тинкернĕ куçсенче çиллессĕн

Çиçсе илет хаяр хĕлхем.

Ак утрĕ çын, çывхарчĕ, çитрĕ

Сăнанă хуралти патне;

Хÿме çумнех вăл пычĕ; чикрĕ

Часрах хÿне хăй наганне;

Бензин бутылкине кăларчĕ,

Юхтарчĕ, сапрĕ хăвăртрах;

Унтан вăл пĕшкĕнчĕ… часрахчĕ!

Пĕр шăрпăк çеç кирли… часрах!

Шăп çав самант салтак- хуралçă

Ярса та тытрĕ хыçалтан.

Çын туртăнчĕ. Тăрать. Пуçлаççĕ

Вăрçма ик курайман тăшман.

Ĕçерĕнчĕ, тĕртсе те ячĕ

Çын салтака. Илет наган.

Анчах салтак çапса антарчĕ

Ăна тăсайнă алăран.

Пемешкĕн çын ĕлкĕреймерĕ.

Тревога турĕ нимĕçĕ.

Сиксе тухать салтак эшкере.

Çынна чĕр халлĕн илчĕçĕ.

8.

Ак штаба илсе пыраççĕ

Çав çĕрле çÿрекене.

Пÿрте кÿртрĕç, тин кураççĕ

Вăл мĕнле çын иккенне:

Хăмăр куçлă та кÿрнеклĕ

Çамрăк хĕр тăра парать…

“Эппин çакă? Эппин лекрĕ?

Пит телейсĕр маскарад! “

Штабрисем лах-лах кулаççĕ;

Салтаксем сĕтел çине

Хĕр револьверне хураççĕ,

Сумкине, бутылкине…

“… Ну, мĕскер каласа парăн,

Жаннă д’Арк? —тет офицер. —

Эс-и çав тĕртсе çунтартăн

Пирĕн витене ĕнер? “

— Эпĕ! —тет хĕр лăпкăн хирĕç,

Нимĕçсем пĕрне-пĕри

Тĕлĕнсе кăшт пăхса илчĕç…

„Пултаратăн! —тет штабри: —

… А миçемĕш çын вăл, эсĕ,

Партизан отрядĕнчен?

Ыттисем ăçта ĕçлеççĕ?

Тĕп йăви ăçта вĕсен?… “

—Каламастăп! —терĕ; хыттăн

Касса татрĕ çамрăк хĕр.

„Ка-лат-та-рă-пăр! ” тет çăткăн

Шăлне çыртнă офицер.

Кил хуçисене тухмашкăн

Хушрĕ вăл кухньăналла.

Куçма-куç юлать тăшманăн

Çиллипе ак хĕр шала.

Салтăнтарчĕç ăна акă,

Тăсса хучĕç сак çине…

Лăчлатан резин патакăн

Сасси çех халь илтĕнет.

Илтĕнет тата çав харсăр,

Йăлăну мĕнне пĕлмен

„Каламастăп! ” тенĕ сасă—

Хытăрах… кайран хуллен…

Икçĕр çапрĕç. Хĕр чĕнмерĕ.

Хĕнеме пуçласанах

Пĕр çап-çамрăк офицерĕ

Сиксе тухрĕ кухньăна.

Пуçне тытрĕ те çав каччă,

Куçне хупрĕ; пÿрнине

Хăлхине чиксе вăл ларчĕ

Мĕн допрос пĕтичченех.

Çынлăхне çухатайман-и?

Е пĕрремĕш хут этем

Вăрçăн чи усал, ăнманă

Сăн-питне курать-и тен…

Каярах хăй кам пулсан та,

Унчухне çав чăтакан,

Асапланакан хĕр тантăш

Çинелле вăл пăхаймăн.

Тен çав нимĕç вилнĕ халĕ,

Мĕншĕнне пĕлмесĕрех.

Тен хăй сăмахне вăл калĕ

Вăрçă хыççăн тин пире.

Тен кунта вăл тыткăнра-тăр,

Тин куç уçрĕ тен çав чун:

Куртăр, пĕлтĕр те ăнлантăр—

Мĕншĕн тÿснĕ хĕр унчух…

9.

Илсе кайрĕç çаруран,

Кĕпепе кăна,

Çĕрлехи урампалан

Çавăтса ăна.

Шартлама хĕртет; кÿтет

Тăм илен ура.

Тĕртсе кÿртрĕç пĕр пÿрте

Тыткăнçă вара.

Кĕрсенех йăванчĕ хĕр,

Çĕкленет аран.

„Партизан-им? —терĕ пĕр

Нимĕç, —пит аван!.. “

Шăрпăк çутрĕ, янаххи

Патнелле çĕклет:

„Пĕçерет-им? Чăнах-и?

А пире епле?

Çунтаран пире, касан,

Астивсе пăх! ” тет, —

Çурăмран пăчкăпалан

Сăтăрса илет.

Хĕр юнланнă тутине

Тепĕр хут çыртать.

Тĕшрĕлет вăл урайне,

Шăппăн шыв ыйтать.

Кил хуçи—Кулни пичче—

Шыв катки патне

Тÿсеймесĕр пынăччĕ,

Тытрĕ куркине.

Анчах кăшкăрчĕ харах

Нимĕç-чунилли:

„Ан ĕçтернĕ пул! Пăрах!

Е патак кирли?..

Керосин ĕç акă, ме!

Кÿп шыв вырăнне! “—

Тесе тытрĕ лампине

Хĕр тути умне.

Хăмăр куçлă хĕр пĕррех

Хăррăн пăхрĕ те, —

Чун пулсассăн, ĕмĕрех

Манмĕччĕ этем.

Анчах чунсăр вăл: çаплах

Асаплать хĕре.

Кăларать тата тула

Кашни сехетре.

Юр çинче вăл уттарать

Мĕскĕне çарран.

Урисем ун хуп-хурах,

Пускалать аран…

Çурçĕр иртнĕ. Ик сехет.

Кайрĕ чунилли.

Çĕнĕ часовой килет,

Ку тата мĕнли?

Нимĕçсем йăлтах пÿртре

Çывăрса пĕтсен,

Сак çине выртма хĕре

Ку чармарĕ мĕн.

Ăйхи çук, ăйхи килмест

Кулик арăмĕн:

— Ăçтисем пулатăн эс? —

Вăл ыйтать хĕртен.

Хĕр калать: „Эп Мускавран,

Таня ятлă… “—тет.

— Аçу-аннÿ пур-и сан? —

Тет Праски, тĕпчет.

Анчах шăпăрт пулчĕ хĕр:

Тĕпчесессĕн те

Пĕр сăмах та вăл кĕçĕр

Кăлармарĕ тек.

10.

Эсĕ-çке ку, Таня!

Зоя, эсĕ-çке!

Кам сана ăнланĕ

Ху аннÿ пекех?

Кам чунне ĕненĕн,

Кама шанăн-ха

Стенасем итленĕ

Вăхăтра эс халь?

Тен тăван хĕрарăм

Санпала ырах—

Чунтанах, мăнтарăн,

Калаçма пырать.

Анчах эс пĕлетĕн,

Ăнланан аван:

Пĕр сăмах ĕçертрĕн

Пин çынна сутăн.

Эс тÿсен чĕнмесĕр,

Пĕр пĕччен йăтăн.

Ыратсан та эсĕ

Ахлатмастăн та.

Кам мана пĕлтерĕ

Çав сĕм каçхине

Эс, çĕршывăн хĕрĕ,

Мĕн шутланине?

Кам каласа парĕ

Çĕрĕпе, ирччен

Хăмăр куç кăварĕ

Мĕн курни çинчен?

Тăван халăхунăн

Умĕпе хыçне,

Эп пĕлеп, эс курнă

Харăс унчухне.

Тен Иван Сусанин

Тухнă сан умна:

„Эсĕ-çке ку, Таня!”

Тенĕ вăл сана.

Харсăр Василиса

Пынă пуç вĕçне:

„Эсĕ-çке çĕр чысĕ!”

Тенĕ йăмăкне.

Эсĕ-çке ку, Таня,

Эсех Зоя та…

Миçе ят капланĕ

Сан тавра тата?

Миçешне хускатĕ

Сан хăюллăху?!

Çакна çеç эс халĕ

Пĕлейместĕн ху…

11.

Илĕм-тилĕм кăвак çутă

Сăрхăнать пÿрте.

Çывăрать-и вăл халь, çук-и?

Сасă çук пĕртте.

Кулик арăмĕ Праски те

Ыйхăсăр кĕçĕр:

—Виçĕмкун… Эс пултăн-им?.. —тет,

“Эпĕ”, терĕ хĕр:

„Çунса кайрĕç-и? Мĕн чухлĕн

Пĕтнĕ нимĕçсем? “

— Çунайман çав… —„Шел… Мĕн çуннă? “

— Лашисем вĕсен…

Чылай пĕтнĕ пек пуплеççĕ

Çав каçах тата

Хĕçпăшал та çуннă, теççĕ,

Пĕр складра пайтах.

Таня кăмăллă. Çав кирлĕ!

Пĕттĕр ытларах!

Хăйсенеччĕ те пуçхĕрлĕ

Çав вут кăвара…

Урăм-сурăм вирт ярасчĕ,

Çулăм-тĕтĕмпе

Тĕтĕрсе кăларттарасчĕ

Арлан-сăвăр пек…

Мĕнле мелсĕр эп çаклантăм!

Мĕнле эп сахал

Тума ĕлкĕртĕм вăрçса та,

Пурăнса та халь!..

Пурăнса… пуçланнă-ши вăл

Пурăнăçăм ман?

Каçарах мана, çĕршывăм,

Айăп манра мар…

Хăтăлса пулмасть. Пĕлетĕп.

Пĕлнĕ малтанах.

Вăй парсам, çĕршыв, пурне те

Чăтма çеç мана.

Вăй парсам тасан тÿсмешкĕн

Ху ятупалан.

Ĕненетĕп: эс çĕнтерĕн.

Асна ил… ан ман…

12.

„Сывпул, сывпул! Ан ман эс ман çинчен”.

Кам Гамлет, кам халь ĕмĕлке кунта?

Çук, Иккĕш те вĕсем чĕрех иккен!

Çĕршыв та, унăн хĕрĕ Таня та.

Пĕр кăвапа, пĕр юн вĕсен ĕнтĕ

Пин-пин чĕре пĕр чĕрере тапать.

Тăшман епле татас тесессĕн те.

Нихçан та татăлмĕ çав кăвапа.

13.

Кĕрет офицер. Çĕнĕрен

Пуçлать тĕпчеме Таньăран:

—Кам эсĕр? Чăн ятăр мĕнле? —

Тесе вăл ыйтать чи малтан.

Ыйтать вырăслах ку тата:

Ăçта, миçе çын унпала…

Чĕнмерĕ хĕр. —Сталин ăçта? —

Тесе леш тĕпчет малалла.

Сасартăк хĕр калт туртăнчĕ,

Питне писевлерĕ чĕр юн;

Çап-çутă хĕлхем куçĕнче

Ÿссех, сарăлсах пычĕ ун.

Пуçне хĕр çĕклерĕ; çынна

Çÿлтен пăхса илчĕ; вара

Хăюллăн та хыттăн ăна

Каларĕ вăл: „Сталин постра!”

Питрен çупнă пек офицер

Тăрать тилĕрсе, тăлхăрса.

Çуртри кил-йыша кĕç-вĕç çех

Кăларчĕ пÿртрен вăл хуса.

Каллех ак пуçланчĕ асап:

Касать саламат — чăн çĕлен…

Анчах пĕр сăмах та касса

Вĕсем илеймерĕç хĕртен.

— Мĕнрен тунă-ши чĕрине?! —

Хăйсем те йăлтах тĕлĕннĕ.

Кÿртеççĕ пÿртех çынсене,

Кÿреççĕ тумне хĕрĕнкĕ.

Чăлха, кофтăпа шăлавар

Тата япала хутаççи:

Кăшт сахăр та шăрпăк, тăвар.

Пĕр икĕ бутылка бензин.

Кăçаттипеле кĕрĕкне

Валеçнĕ иккен унтерсем;

Алсатулĕпе çĕлĕкне

Вăрланă çаплах путсĕрсем.

Ак Таньăн мăйне, „партизан”

Тесе, çырса çакрĕç хăма;

Бутылкăсем çакрĕç çыхса…

Ăçта кайма-ши? Мĕн тума?

14.

Тулта шатăртатать декабрь.

Килрен киле çÿрет тăлмач:

„Паян партизана çакатпăр,

Мĕнпурĕ тухăр урама! “

Ял варрине кашта тăваççĕ,

Ирĕксĕрех колхозниксем,

Сайра пулин те, пыркалаççĕ,

Пуçтарăнаççĕ пуç чиксе.

Тепри пыни те, май килсессĕн
Хуллен-хуллен шăвать килне.

Епле пăхса тăрас тÿлеккĕн?

Тен çакĕç хамăр ялсенех…

Нимĕçĕсем вара нумайăн:

Çĕр çын ытла салтакĕсем,

Офицерсем… Мĕнле уявăн

Тапать пуль халь чĕри вĕсен!

Пĕр вунă юланут тăратнă

Йĕри-тавра кашта патне;

Хĕçĕсене вĕсем кăларнă,

Ташлаттараççĕ утсене.

Мĕнле уяв!.. Анчах уяв-ши?

Çук, çук: хăрав кашни куçра.

Хĕлхем сÿнмен, вĕсем туяççĕ.

Вăл хăвăртлать çĕн пушара…

„Илсе килеççĕ”, терĕç. Пурте

Пăхса тинкерчĕç пĕр енне.

„Ах, турăçăм! Çап-çамрăк хĕр”… —тет

Пĕр карчăк хăйĕн кÿршине.

Декабĕрĕн лутра хĕвелĕ

Çине, тин курнă пек, пăхса,

Чăлха вĕççĕн кăна тĕреклĕ

Пусса пырать хĕр-партизан.

Ах, Таня, Таня! Епле хÿхĕм

Пур çуттĕнче те çак самант!

Çĕршывăм, пар ăна эс тÿсĕм,

Чунне, ачашлăх, ан амант.

„Татьяна—вырăс чунхаваллă:

Хăй те пĕлмесĕр мĕншĕнне,

Юратнă сивĕ, шартламаллă,

Илемлĕ вырăс-çĕр хĕлне… “

Ку пĕлнĕ, пĕлнĕ мĕншĕнне те,

Юратнă пур чунтан-вартан:

Юрне те, сивĕ хĕвелне те—

Юратнă вăл, ытарайман…

Пăхса тăран эшкер хумханнă,

Хĕре кÿртеççĕ варрине.

Пуçне çÿле йăтса çывхарчĕ

Хăюллăн вăл кашта умне.

Ик ещĕк айлă-çийлĕ хунă,

Кашта çинчен анать йăлмак.

Хĕре тăратрĕç, сивĕ ункă

Мăйне тăхăнтараççĕ ак…

Палач кантра туртмашкăн хатĕр,

Анчах тăхтатрĕ комендант:

Кашта тавра хыпкаланать пĕр

Фотограф… Таня кăшкăрать:

„Эй, юлташсем! Мĕскер хавассăр

Пăхатăр пит? Хăюллăрах! —

Кĕрешĕр, çапăçăр, çунтарăр

Фашистсене йĕри-тавра!.. “

Пĕр нимĕç Таньăна хăмсарчĕ,

Анчах, ăна тĕртсе ярса,

Çаплах хĕр хыттăн янраттарчĕ,

Мĕнпурĕ илтрĕç çав сасса:

…. Вилмешкĕн эпĕ хăрамастăп,

Хам халăхшăн вилни—телей… “

Кĕтсе аптранă мĕн палач та, —

Комендантне куçпа тĕллет.

— Часрах! —тет комендант, васкатрĕ

Сăн ÿкерĕн офицера.

Валт çаврăнчĕ те хĕр каларĕ

Тăшман çыннисене вара:

“Эсир мана халех çапатăр,

Анчах та эп пĕчченçĕм мар.

Пурне те пурĕпĕр çакаймăр,

Час килĕç маншăн тавăрма…

Эпир халь икçĕр миллионăн.

Эй, салтаксем! ÿкĕнмелле

Ан пултăрччĕ: кая ан юлăр, —

Каçсамăр пирĕн еннелле.

Ан вăрçăр, парăнăр, пăрахăр

Пăшалăра, —часрах, халех.

Пирте вăл тĕрĕслĕх, ăнланăр,

Эпир, эпир çĕнтермелле! “

Итле-тăран этем ĕречĕ—

Асаплă вырăс çыннисем

Вăрттăн ĕсĕклесе йĕреççĕ,

Куççулĕнчен те шикленсе.

Палач карт туртрĕ, карăнтарчĕ…

Анчах, чĕрне вĕççĕн тăрса,

Ик аллипе хĕр тăрмаланчăк.

Пушатрĕ.. ячĕ кăшкăрса:

„Сывпулăр, юлташсем! Кĕрешĕр,

Ан хăрăр! Сталин пирĕнпе!

Час килĕ Сталин!.. “ ÿкрĕ ещĕк

Палач ури тĕрĕннипе…

Юр чакăртатрĕ те лăпланчĕ…

„Ах! ” терĕ халăх тăвăнса.

Пĕри шари çухăрса ячĕ,

Вăрманалла кустарчĕ сас…

15.

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет, —

Таня ÿтпĕвĕ

Çакăнсах тăрать.

Сăлпăран тухать —

Сапалать, витет:

Типĕ çил килет—

Тасатать, шăлать.

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет,

Эрне те çитет—

Пытарман хĕре.

Канлĕх çук ăна

Вĕлерсессĕн те,

Вырттармаççĕ-ха

Хăй саван çĕре.

Юр хуплать ăна,

Çил силлет ăна;

Çил силлет, шăлать,

Сулласа илет.

Тÿпери чĕнми

Çăлтăрсем кăна

Ÿпкелеççĕ пек

Хĕрхенмен çиле;

ÿпкелеççĕ те,

Йăлăнаççĕ те:

„Татса ил эппин

Пĕрех хут, —тесе, —

Канлĕх пар хĕре,

Вырттарсам çĕре,

Таса ÿт çине

Шурă юр витсе. “

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет,

Уйăх та тулать—

Пытарма хушман.

Тата мĕн кĕтет,

Тата мĕн тĕпчет

Парăнман хĕртен

Антăхан тăшман?

Ялпа çар пырать,

Нимĕçсен çарри, —

Каштана курсан

Ахăраççĕ çав;

Çынлăхне манса,

Вилене юри

Патакпа чышса

Хăвараççĕ çав.

Ял çынни пырать—

Пуçне лăш ярать,

Курас мар тесе

Васкаса утать.

Ачапча кăна

Аякран вара

Пÿрнине тăсать

Хăш чухне унта.

Ватă çын иртет—

Ал-ури хытать,

Куçхарши хушши

Пĕрĕнсе килет;

Йĕкĕт çын иртет—

Ăшне вут хыпать;

Хĕрача иртет—

Çÿçенсе илет.

Пĕрех шухăш çав,

Пĕрех ĕмĕт çав:

Тавăрасчĕ çке,

Хăвăртрахчĕ-çке!

Юн чĕнет вăрçа,

Хĕрхенми вăрçа.

Тăшман хăй сисет:

Кунĕсем кĕске…

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет,

Çĕнĕ çул çитет—

Пуçтарман хĕре.

Ак, праçник туса

Ĕçкĕ ĕçрĕ те,

Тухрĕ ÿсĕр çар

Урама çĕрле.

Çăхан ушкăнĕ

Пырса сырăнчĕ

Çакăнса тăран

Хĕрĕн шăн ÿтне.

Кĕпине касса,

Çурса хыврĕçĕ;

Кинжалпа чиксе

Тухрĕç пур енне.

Тепĕр кун тата

Çакăнса тăчĕ

Çарамас ÿт-пÿ

Çав кашта çинче…

Мĕн питпе çакна

Тÿсĕ-ши тĕнче—

Çак тискерлĕхе,

Çак хура ĕçе?!

Çĕнĕ çул кунне

Каçпала кăна

Каштана тĕпрен

Касса ячĕçĕ.

Çунапа вара.

Пирĕн Таньăна

Ним вителĕксĕр

Илсе кайрĕçĕ.

Ял хыçне тухсан—

Пĕччен хурăн пур,

Вăл кĕтмен кун пек

Хăнана нихçан.

Вăл кĕтмен, кĕтмен

Кунашкал хĕнхур

Хăй айне пырса

Выртасса таçтан.

Шурă юр çине

Хучĕç сар хĕре,

Кантри татăкĕ

Мăйĕнчех иккен…

„Алтса чикчĕр те—

Пĕттĕрех йĕрĕ! “

Терĕ пуль тăшман,

Анчах çук, пĕтмен…

16.

Вилтăпри часах шуралчĕ,

Юр айне вăл пулчĕ.

Хурăн çех—пĕччен хуралçă

Сыхламашкăн юлчĕ.

Çилтăман шăлса хупларĕ,

Палăрмасть тĕми те.

Хурлă хурăн хускалмарĕ,

Вăл пĕлет: хĕл иртĕ…

Вăл пĕлет: каллех юр кайĕ,

Йывăç çулçă çурĕ;

Таньăн пуç вĕçĕнче кайăк

Янăратĕ юрă.

Ĕнтĕркенĕ хурăн хăй те

Шавласа çеç ларĕ,

Мĕн курни çинчен пурне те

Каласа вăл парĕ…

Тĕлĕрет çапла хуралçă,

Вăранса кас-кассăн,

Çиле май çара турачĕ

Кăшт çатăлтатсассăн.

Анчах акă хытăраххăн

Шавлашать тавралăх.

Çывăхри хура вăрманăн

Кĕпĕрленчĕ халăх.

Юр-кĕрт çийĕн, тăвăл айĕн,

Çулпала та çулсăр

Кустараççĕ каялла мĕн

Нимĕçсем ним шутсăр.

Тăшман йĕрĕ çине пусрĕ

Хĕрлĕ Çăлтăр çарĕ;

Ураган пек килсе тухрĕ,

Тип аçа пек çапрĕ.

Çичĕ ют тек тÿсеймерĕ,

Юр юнпа хĕрелчĕ.

Тăкăнать вĕсен эшкерĕ,

Сайралать ĕречĕ.

Çук! Мускавăн хапхи хупă.

Çын çине çын тÿнчĕ…

Кĕрĕслетрĕ пирĕн тунă—

Çĕнтерÿ салючĕ.

Ял тасалчĕ. Шикленмесĕр

Ял-йышсем пыраççĕ.

Шуйхаштарнă кайăк евĕр

Йăвине шыраççĕ.

Вилмеллех аманнă кашкăр

Ишнĕ те тустарнă;

Çын мулне вăл, упрамасăр,

Вут тĕртсе çунтарнă.

Ăçта пăхнă—сĕтĕреççĕ

Çунашка çул тăрăх.

Ачисем шăнса йĕреççĕ —

Килсĕр-çуртсăр, тăлăх…

Вăрмантан пуçтарăнаççĕ

Партизан таврашĕ.

Халлаплаççĕ, асăнаççĕ:

Çав та çав ăçта-ши?..

Ак çĕкленчĕ Таня ячĕ

Чыслăн та асаплăн.

Тĕлĕнсе хытса каяççĕ

Пурте, каласассăн.

Ушкăнпа çынсем уттарчĕç,

Хурăн патне тухрĕç;

Çĕлĕке хывса пуç тайрĕç,

Паттăра чыс турĕç:

—Тăпру çăмăл пултăр, паттăр!

Пурте пĕр канашлăн

Сан çинче тупа тăватпăр

Саншăн тавăрмашкăн!.. —

Хыр лăсси тĕме чĕркерĕ,

Сăрхăнчĕ куççулĕ.

Халăх кăмăлĕ çĕклерĕ

Тĕме ту пек çÿлĕ.

Курăнать таçтан вăл халĕ,

Ун çинчен çĕршывăм

Кивелми халлап халлаплĕ,

Юрă-сăвă хывĕ.

Чап-мухтав вĕçсе хăпарчĕ

Тĕм çине ялавăн;

Чĕр йыхрав пек Таня ячĕ

Янăрать хăватлăн.

Чап-мухтав çиçсе саланчĕ

Таврана çап-çуттăн;

Пархатарлă асамачĕ

Ĕмĕр сÿнес çук ун.

Тăшман хыççăн хĕвеланăç

Еннелле иртÿçĕн

Йĕкĕтсем тен пирĕн канĕç

Çак яла çитсессĕн.

Пĕччен хурăн патне пырĕ

Çар çынни салхуллăн.

Çĕлĕк хывĕ командирĕ,

Хывĕ пĕтĕм ушкăн:

—Тавтапуç сана, тăванăм,

Йăмăк, тус, хĕр-паттăр!

Пире çул уçса эс панă,

Çав çулпа пыратпăр… —

„Тавтапуç, тăванăм! ” тейĕç:

Çамрăк лейтенант та,

Хура-шур курнă гвардеец,

Ватă генерал та.

„Тавтапуç! ” тейĕ мухтавлă

Хĕрлĕ Çар пĕр танлăн.

„Тавтапуç! ” тейĕ пур халăх

Ячĕпе те Сталин.

1942, Апрель.

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ пĕлтерÿ хыççăн

Сайта кĕртнĕ çĕнĕ текстсем:

↓ ↓ ↓

Малаллийĕ

П.П.Хусанкайăн «Таня» поэмине вуланине пĕтĕмлетни.

Сен — 16 — 2014

Умĕнхи юрă

Эп илтнĕччĕ пĕр юмах-халап

Сар Хĕвел хĕрĕ Хĕвелпи çинчен…

Тахçантан тахçан, ĕлĕк-авалах

Вупăрпа Хĕвел вăрçнă пĕринче.

Тĕттĕм пуçлăхĕ усал Вупăр çав

Хĕвеле çиме хатĕрленнĕ тет.

Хĕвелпи аппа ак каять вăрçа,

Амăшне çăлма вăл шырать меслет.

Ырă амăшĕ ăсатать, пиллет,

Анчах Вупăрĕ вăйлăрах иккен:

Сар хĕре хăйне тыткăна илет;

Амăшне вара тархаслать пике:

«Эс аннем те ман, эс аттем те ман,

Ыр Хĕвелĕмçĕм, çут тĕнче тытан!

Тӳсĕм пар мана хурлăха чăтма,

Ан кулайтăрччĕ курайман тăшман…»

Илтрĕ амăшĕ — çут тĕнче хуçи:

Кăкăрне суса пашалу çăрать,

Тĕттĕм витĕр вăл тăсрĕ ылтăн çип,

Çав çиппи тăрăх çимĕçне ярать.

Хĕвелпи аппа кăшт астиврĕ те —

Çавăнтах ăна вăй-хăват кĕрет;

Юн выля пуçлать пĕтĕм ӳт-тирте,

Вупăрпа вăрçма хĕтĕртет хĕре.

Ак пуçларĕ хĕр тăшмана хирме,

Сăнăлать ăна, ухăлать ăна.

Ак пуçларĕ вăл тĕттĕме сирме,

Вупăр карчăкĕ ахлатать кăна.

Анчах вăйĕ ун пĕтĕмпех пĕтмен,

Парăнмасть-ха вăл хăй мехелĕсĕр.

Хĕвеле çаплах авалтан хальччен

Талăкне пĕрре хупăрлать сĕм çĕр.

Çав сĕтпе çăрнă пашалу вара

Тулли уйăх пек курăнать пире.

Çăлтăр мар хыпать сĕм тӳпе тавра —

Хĕвелпи уххи Вупăра тирет.

Çиçĕм мар çиçет тепĕр чух çĕрле —

Хĕвелпи сăнни ялкăшать çинçен.

Шевле мар вылять тĕр тĕрле-тĕрле —

Хĕвелпи кулать Вупăртан ирччен.

«Пулатех самант, çитетех мехел:

Тĕттĕме-сĕме çĕнетех Хĕвел,

Çавăнпа кулать Хĕвелпи!» — тесе

Йăпанать этем ĕмĕтне кĕтсе.

1

Мускав урамĕнче плакат.

«Атьсемĕр! Хыçăмăр – Мускав-çке

Урам чулне такан шаккать, ‘

Салтак-çынсем тапса пусаççĕ.

Грузин утать эрменпеле,

Вырăспала пырать тутарĕ,

Чăвашĕ — таджикпа пĕрле…

Тăван çĕршыв пĕр хĕç туптарĕ.

Туптарĕ те хăй халăхне

Тыттарчĕ çав хĕçе çĕршывăм:

«Ан ярччĕ ман чĕрем патне

Хăрушă тăшмана эс, ывăлăм!

Пуçсăрланать усал тăшман,

Сĕмсĕрленет, кĕрет… Ан яр эс!

Касса пăрах çав аçтахан

Вутпа сывлан пуçне пĕр харăс!»

Сасартăк чĕрĕлчĕ плакат:

«Атьсемĕр! Хыçăмăр — Мускав-çке!»

Ав Лермонтовĕ хăй васкать,

Курать — ун сăввипе утаççĕ.

Вилни çĕр çул тултарнă кун

Паян вăл чĕрĕрен те чĕрĕ.

Çунса тăрать сăн-пичĕ ун:

Мĕнле халь çутă савнă çĕре!

Мĕнле халь ирĕк çак кил-çурт!

Мĕн аслăш сăвăçăн мухтавĕ!

Йăлтах — тăван, çук çичĕ ют,

Хăватлă халăхсен хускавĕ!

Паллать вăл çав халăхсене, —

Россия утăмлать мăнаçлăн.

Бородино чухнехине

Поэт аса илет хаваслăн.

Тĕттĕмленет. Унта-кунта

Прожектор ялтăрать шевле пек.

Утать поэт, унпа утать

Пин-пин салтак; утатăп эпĕ.

Пурне те ун сăвви чĕнет:

«Атьсемĕр! Хыçăмăр — Мускав-çке!»

Вăл чĕрене çитсе тивет,

Ăна вуличченех чухлаççĕ.

Сĕм каç çăм бурка пек хура.

Хура йыхравçă-сăвăç куçĕ…

«Тăшман пулаймĕ Мускавра!» —

Тупа тăвать Совет Союзĕ.

2

Амăшне каларĕ хĕрĕ

Вăрттăн, ерипен:

— Эп вăрçа каятăп, — терĕ, —

Маншăн ан шиклен.

Амăшĕ чăр пăхрĕ — Эсĕ?!

Чакрĕ, чакрĕ вăй…

Хĕрхенсе куççульленмесĕр

Тӳсеймерĕ хăй.

Куç тулли тăрать чипер хĕр

Унăн умĕнче.

Таврара кĕрлет хисепсĕр

Юн тăкан тĕнче.

Эх, анне чĕри! Çунать-çке

Вăл çапла ялан.

Çумĕнчи ăшă çуначĕ

Пушшине туйсан.

Йăвине тĕрĕс-тĕкеллĕн

Вăл усрасшăнах.

Ун чĕппи ĕнтĕ тĕкленнĕ,

Вăл калать сăмах:

— Ан йĕрсем, — тет вăл, — ан макăр,

Ан кулян, анне.

Астăватăн-тăр, манман-тăр

Ху каланине.

«Пул хăюллă, тӳрĕ чунлă!» —

Теттĕн эс мана.

Вăхăт çитрĕ: вут та çулăм

Хыпрĕ таврана.

Вăхăт çитрĕ: тĕрĕслетĕр

Самана пире.

Камăн-ха юлас килет-тĕр

Хыçалти ретре?

Халь Мускавшăн хĕрĕнеççĕ

Тăшмансем, пĕлеп.

Эп — Мускав хĕрĕ, аннеçĕм,

Комсомолка эп.

Е эп паттăр пулса килĕп

Каялла киле.

Е эп паттăр пулса вилĕп…

Сывă пул! Пилле.

3

Тирпейлĕ пĕчĕк пӳлĕмре

Юлаççĕ ун кĕнекисем.

Хут-кăранташĕ…Ӳлĕмрен

Йăлт кирлĕ пулĕç-ха вĕсем.

Кăçал урăхларах йыхрав

Пырса шаккарĕ кĕркунне.

Ноябрь те çитет — Мускав

Уçман та-ха чылай шкулне.

Шкул ачисем уйра, ялта

Ĕçлерĕç çу каçичченех:

Тыр-пул, паранкă… Зоя та

Пĕр колхозран килейнĕ çех.

Килсессĕнех унта-кунта

Вăл чупрĕ хăй ĕçĕпелен.

Каясшăн пулчĕ хĕр фронта,

Анчах ансат та мар иккен.

«Тен, госпитале кайăр, а?» —

Тесе сĕнеççĕ хăшĕсем.

Ачах çав-ха, вун саккăра

Пусайнă. Хĕрхенеççĕ тем?..

Пĕр командирпалан тата

Курса калаçрĕ вăл кайран.

— Илсемĕр, — терĕ, — отряда,

Пуласшăн эпĕ партизан.

— Хăрамăр-и? — тет майĕпен

Çав пĕлĕш командир ăна. —

Çĕрле… вăрман… эсир пĕччен…

— Çук! — терĕ Зоя. — Ăнланап…

Ун хăмăр куçĕсем таса,

Ун шухăшĕ пĕрре, паллах.

Леш, командир, çаплах тăсать,

Татах ыйтать сăнамалла:

— Тăшман тытсан сасартăках?

— Пĕлетĕп: хĕнĕç, мăшкăллĕç,

Ыратĕ, — терĕ хĕр, — анчах

Эп тӳсĕп йăлт. Хупланмĕ ĕç.

Ĕненĕр: хам юлташсене

Тыттармăп эпĕ нихăçан…

Çын тинкерет. Çын ĕненет:

Çуралчĕ çĕнĕ партизан.

4

Ак кайрĕ тухса вăл — Тăван çĕршыв хĕрĕ.

Анне тӳссе юлчĕ, анне пехиллерĕ.

Куççулĕ çунать те куççулĕ типет,

Хĕлхем пек янтăрать хăрпăксем хушшипе.

Хĕрин куçĕсем — эс куратăн, туятăн —

Çиçеççĕ хаваслăн, выляççĕ уявăн.

Вăл савăннă халĕ, вун çиччĕрискер,

Ун кăмăлĕ çирĕп, çĕкленнĕ çав тер.

Тен, ун асĕнче янăрать пулĕ юрă,

Бетховенпа Гетене, тен, вăл астурĕ:

«Шăхлич шăхăрать, тӳнклетет параппан,

Ман тусăм-савнийĕм пырать çарпалан.

Вăл сăнă çĕклет те мĕн пурĕ çĕклеççĕ.

Ах, чунăм çунать-çке ман, юнăм вĕрет-çке!

Эй, хурçă тумпа хурçă шлемччĕ хама!

Эп кайăттăм савнă çĕре сыхлама.

Тăшман ав чакать пирĕн çар хĕснĕçемĕн.

Мĕнле ăраскал çĕнтерен паттăрсемшĕн!»

Юратнă вăл çакă юрра тахçанах,

Тетрачĕ çине çырса илнĕ ăна.

Нумай шухăшланă, нумай ĕмĕтленнĕ.„

Ак хай хурçă тум, хурçă шлем мĕскерле-мĕн!

Фуфайка, çăм шарăх, калпак, алса туль…

Трамвай умĕнче вĕçленет ăсату.

Темле кутамкка сĕнчĕ амăшĕ; хĕрĕ:

— Унта автопа çӳрес çук, анне, — терĕ. —

Эп чикрĕм, ман пур пĕтĕмпех мĕн кирли:

Пур сахăр, пур супăнь, йĕп-çип, пит шăлли…

Ак кайрĕ тухса вăл — Тăван çĕршыв хĕрĕ.

Анне тӳссе юлчĕ, анне пехиллерĕ.

Пиллерĕ чи сыхă хура кĕркунне,

Пиллерĕ Мускав та хăюллă хĕрне.

Пиллерĕ ăна пур çĕршыв ăшă чунлăн,

Ват Кремль çинчи ялавпа алă сулнăн.

Ноябрь пуçланчĕ, тата эрнерен

Ак шавлĕ парад та уяв çитнĕрен.

Унта параппанĕ, шăхличĕ сас парĕ,

Пĕри алă çĕклĕ те — çĕклĕ пур çарĕ.

Унта чăн-чăнах хурçă тум, хурçă шлем,

Тĕрек те, мухтав та вăл, чыс та илем…

Кирек те мĕнле çичĕ ют уртăр, астăр —

Çав шухăшпалах иртĕ пирĕн пур харсăр:

Тăшман тӳсеймест, вăл чакать, вăл тарать…

Мĕнле ăраскал çĕнтерен паттăра!

5

Вăл Пушкина юратнă теççĕ.

Апла пулсан ун чĕрине

Илешнĕ чи паха поэзи,

Çав илĕртнĕ хĕр ĕмĕтне.

«Этемĕн пултăр йăлт илемлĕ, —

Çырса хурать вăл пĕр тĕлте: —

Сăн-пичĕ, тумĕ, ĕмĕтленнĕ

Ĕмĕчĕсем те, чунĕ те…»

Тата çырса илет çав харсăр

Пĕр хăйшĕн ĕмĕрлĕх çакна:

«Вилсессĕн те — ху юратмасăр

Çынна ан чуптутар хăвна!»

Ак çакнашкал чĕкеç чĕриллĕ

Этем кĕрет вут-кăвара.

Чи аслă юрату та çилĕ

Ăша-чикке халь хыптарать.

«Тăван çĕршыв! Мĕскер эп сансăр? —

Тесе вăл шухăшлать, хастар. —

Сана чунтан-вартан савмасăр

Юратăва эп тивĕç мар.

Чи аслă юрату вăл — эсĕ,

Чи аслă çилĕ вăл — тăшман.

Ăна тĕпрен çăлса илмесĕр

Телей те, канлĕх те çук ман…»

— Пĕлетни, Шурик, эс: мĕскершĕн

Пурнаççĕ çĕр çинче çынсем? —

Тесе пĕрре хăй шăллĕнчен-мĕн

Тĕпченĕ Зоя пикенсе.

Унтан хăех каланă уççăн:

Çапла хушать çынна ыр чун:

«Эс тăрăш хăвăн халăхушăн,

Ун ăраскалĕшĕн эс çун!»

Пĕрремĕш юрату-мĕн — халăх

Çак çитĕннĕ чипер хĕрĕн.

Унпа хăйне вăл уйрăлмаслăх

Ĕмĕрлĕхех тĕвленĕ-мĕн.

Вăл Пушкина савса вуланă,

Тен, асĕнче çавна тытсах

Ятне те Таня вăл суйланă

Хăйне йăлтах вăрттăнлатса.

«Чăн вырăс чунлăскер — Татьяна,

Хăй те пĕлмесĕр мĕншĕнне,

Раççей хĕлне пит кăмăлланă,

Ун вырăсла сив илемне…»

Хăй те пĕлмен… Çук! Ку ăнланнă

Шартламине те сиввине,

Куçа уçма хал çук тăманлă

Кунне те м ĕ н ш ĕ н савнине.

Ăнланнă, пĕлнĕ пирĕн Таня:

Хĕлле, çулла — кунта кăна

Анми-сӳнми хĕвел çуталнă,

Пил тунă ирĕклĕ çынна.

Çавна хупласшăн, сӳнтересшĕн

Ытарайми çав хĕвеле,

Тăшман сĕмсĕрленет кĕресшĕн

Çĕршыв чĕри варринелле.

Çавна, çав хĕвеле, çап-çуттăн

Ялкăштарас тесе ялан

Пăшал тытса тупа эс турăн,

Вун çиччĕри хĕр партизан.

6

«Ытарайми аннем!

Мĕнле пурнатăн-ха?

Мĕнле сан вăй-халсем?

Сывах-ши эсĕ халь?..

Анне! Май пур пулсан

Çырсамччĕ кăшт кăна.

Ĕçĕмсене тусан

Эп пырăп хăнана…»

Çапла çыру çырать

Хĕр амăшне кĕскен.

Хăй темшĕн Шекспира

Аса илет иккен.

Аса илет пике

Яш Гамлет пĕр-пĕччен

Хăй ашшĕн мĕлкипе

Сăмахлани çинчен.

«Сыв пул, сыв пул!

Ан ман, Ан ман мана!» — тесе

Çырса хурать паян

Ак Таня эрленсе.

Ыран вĕсен ирех

Фронт урлă каçмалла.

Отрядăн чун пĕрре,

Мухтав комсомола.

Анчах кашнин, кашнин

Пур хăйĕн чунĕ те.

Пĕрин юлать савни,

Теприн — тăванĕ, тен…

Тен, ашшĕ-амăшĕ,

Ачи асне килет…

Ах, кăмăл анлăшĕ!

Кам виçнĕ? Кам пĕлет?

Юратнă ĕç юлать,

Яш ĕмĕт вĕçленмен;

Тăван кил пек шкула

Хăварнă, шеллемен.

Пур вуласа тухман

Кĕнекисем вĕсен.

Мĕнпе пĕтет роман?

Нихçан та пĕлмĕн тен…

Пур çырăнса пĕтмен

Сăвви те хăшĕсен.

Штыкпа, тен, вĕçлеме

Шутлаççĕ пуль вĕсем.

Эй, комсомолецсем!

Вун саккăрти тĕнче!

«Романтика» тесен —

Эсир-мĕн çав чечек.

«Сыв пул, — тет хĕр. — Сыв пул!..»

Кампа сывпуллашать?

Тен, юлашки хут пуль…

Мĕскер тулать ăша?

Мĕскер кĕтет унта —

Тăшман тамăкĕнче?

Çапла чăн паттăр та

Ыйтать пуль хăйĕнчен.

Анчах асрах, асрах

Чуна çĕклен тупа.

Вăл чĕрĕ чи таса,

Сӳнми юратупа.

Вăл чĕрĕ тӳсме çук

Хăватлă çулĕпе.

Пур шухăша ку чух

Хуçа вăл вăйĕпе.

Чĕркуçленсе ларса

Пурăннинчен — пĕрре

Алтивĕççĕн тăрса

Вилни илемлĕрех.

«Вилес е çĕнтерес!» —

Тет пирĕн çын хăйне…

Ыран е кĕçĕрех —

Çĕрле — тăшман тылне…

7

Ак тинех пĕрле тапранчĕ

Пурнăçпа юмах вара.

Комсомолецсен отрячĕ —

Тăшман пуснă çĕршывра.

Мĕнешкел çĕршыв! Сăхланăн

Эс курсассăнах ăна.

Унта Шишкин, Левитанăн

Йĕрĕсем сыхланнăнах.

Хырлăх, чăрăшлăх е хутăш

Çăтăрмахлă сĕм вăрман.

Каш кашлать… Мĕн чухлĕ шухăш

Хускатать вăл тăнласан!

Эс тăнланă, эс пикеннĕ

Ăнланма çав кашлава,

Эс ăнлантăм пулĕ тенĕ,

Ăнланман ун чух çавах.

Эс шутланă: çук тек урăх

Мускав шыв хĕрринчи пек

Сăн-сăпатлă, хӳхĕм, тулăх

Çут çанталăк тĕнчипе.

Эс шутланă: çук тек уçă,

Сиплĕ сывлăш, ăшă сĕм,

Кăшт тĕтреллĕ ирхи шуçăм,

Çăмăл шурă пĕлĕтсем…

Вырăс çĕрĕн сăн-сăпачĕ,

Шухăша яран илем!

Çав çĕре ак халь пăсаççĕ,

Чыссăрлаççĕ ирсĕрсем.

Халь çĕр хут ытла туятăн

Эс ун пур пахалăхне.

Урăхла эс ăнланатăн

Сĕм вăрманăн кашлавне:

«Нихăçан та никама та

Парăнмастăп!» — тет вăрман.

Эс шанатăн, эс чăматăн

Ун ăшне çĕршыв хушсан…

Ик эрне ак пурăнаççĕ

Çамрăксем сĕм вăрманта.

Кăнтăрла вут хуркалаççĕ,

Кăшт пулаççĕ кăтăш та.

Тăвăнать çĕрле халь пур ĕç.

Пытарсам, тăван вăрман!

Хӳтĕле пире, юп кур эс,

Пулăшсамччĕ тавăрма!

Пулăшать вăрман, итлет-мĕн:

Шар курать тăшман нумай.

Çăмăл мар, анчах питрех хĕн

Курнине пĕр тĕп тума.

Эрешмен пек каркаланă

Таврана вĕсем карта;

Хурçăпа вутпа пусарнă

Тарайман çынна ялта…

Кăтăрать ноябрь çилĕ,

Йĕпе юр лаплаттарать…

Хыр çумне хăлхаллă çĕлĕк

Пусса лартнă хĕр ларать.

Кăнтăрла. Кăшт вăтлтăн-карттăн

Вут çунать йăсăрланса.

Ун тавра виççĕн-тăваттăн

Ăшăнаççĕ хутланса.

Теприсем ларсах сĕнк пулнă,

Тĕлĕреççĕ пĕр кана.

Апат пурччĕ пилĕк кунлăх, —

Тăсрĕç ик эрне ăна.

Паян ир вĕсем валеçрĕç

Юлашки сухарине.

— Таврăнмашкăн вăхăт, — терĕç, —

Каялла хамăр енне…

Хыр çумне таяннă çӳллĕ,

Яштака, илемлĕ хĕр:

— Юрĕ, кайăр, — тет, — мĕн пулĕ…

Эп юлап-ха пурĕ пĕр…

Эп çителĕклĕ туман-ха,

Эп çитесшĕн леш ялах…

Хам вилсессĕн те унта халь

Вуннăшне ман хумаллах!..

Кабурне тӳрлетрĕ танлăн,

Тăчĕ вăл ура çине…

Ах, епле хитреччĕ Таня,

Пирĕн Таня ун чухне!

8

Хĕлле. Шатăртатать декабрь

Автоматпа унта-кунта.

Тĕнче çапах та хӳхĕм, капăр,

Пурнас килет такамăн та.

Пурнас килет те — пурнăç туснă,

Ху çăкруна та йăлăнан.

Хура эсрел пек килсе пуснă

Пăшалсăр ялсене тăшман.

Çунтарнă, пенĕ, асапланă.

Ватти-вĕтти кăна ялта.

Хăтăлнисем йăлт сапаланнă,

Вĕсем çӳреççĕ вăрманта.

Юрпа эрешленсе лараççĕ

Илемлĕ чăрăш лăссисем.

Анчах вĕсем те пытараççĕ

Мĕн те пулин… асту, сиссем!

Пурнас килет… Ташман канасшăн,

Çаврасшăн сывлăш хальлĕхе.

Упа пек выртнă хĕл каçмашкăн

Вăл янтă, ăшă пĕсмĕхе.

Фрицсем чăх-чĕп тăпăлтараççĕ

Е пусмăрлаççĕ хĕрсене:

«Капут, капут Мускав!..» — палкаççĕ

Куллен пĕр çав сăмахсенех.

Анчах канма паман хăрушă

Сăмах та пур-мĕш «партизан».

Ăçтан кăна тухать вăл! Уншăн

Тем парĕччĕç тытас пулсан.

Унта автомобиль шартлатнă,

Кунта вут тĕртнĕ витене,

Лере телефона ав татнă…

Ăçтан пĕлес кам иккенне?

«Сых ячĕшĕн перес пĕр-икĕ

Çынна ялтан илсе тухса…»

Переççĕ. Кама кирлĕ — илтнĕ.

«Час ик çĕр тӳлĕр!» — тет çав сас.

Шатăртатать хаяр декабрь

Автоматпа унта-кунта…

Тĕнче çапах та хӳхĕм, капăр,

Пурнас килет такамăн та.

Кĕске куна сĕмлерĕ энтрĕк,

Çĕр ӳплерен пĕр çын тухать.

Вăрман хăлхаллă: çын итлерĕ.

Уй куçлă: пăхрĕ çын. Утать.

Пырать вăл сукмакпа. Шăп каçĕ.

Пĕлсе тытать çын çул-йĕре.

Тĕттĕмленет. Чăл-пар хыпаççĕ

Сив çăлтăрсем сив тӳпере.

Ката та хир. Вак-вак ĕшнеллĕ

Хăртнă пек вырăн, хир каллех…

Кăвак кăçатăпа çын меллĕн

Пусса пырать сукмакпала.

Хутран, пуçне пăрса, хăяккăн

Утать вăл кăшт ӳпĕнерех.

Пасарнă сăрă мулаххайăн

Хăлха хĕрри — шур чĕнтĕрех.

Тăп-тăп шур кĕрĕк айĕн хулăн

Шăлаварне куран хутран.

Аяккинче хутаçĕ унăн,

Ун сылтăм аллинче наган.

Пĕр ял çывăхарать. Хуралтă

Мĕлкĕшленет… Куç чарăлчĕ.

Çын çав ялах утать пулсан та,

Курсан тăхтарĕ, чарăнчĕ.

Вăл тăчĕ пĕр самант. Сĕм тĕттĕм

Тавраналла вăл тинкерет.

Темле çунăк шăршиллĕ тĕтĕм

Таçтан кӳ-кӳ килсе кĕрет.

«Фрицсем сысна çури ĕнтеççĕ

Е ăшалаççĕ пуль чăхсем…»

Тинкернĕ куçĕнче çиллессĕн

Çиçсе илет хаяр хĕлхем.

Ак утрĕ çын, çывхарчĕ, çитрĕ

Сăнанă хуралти патне;

Хӳме çумнех вăл пычĕ; чикрĕ

Часрах хĕвне ак наганне;

Бензин кĕленчине кăларчĕ,

Юхтарчĕ, сапрĕ хăвăртрах;

Унтан вăл пĕшкĕнчĕ… часрахчĕ!

Пĕр шăрпăк çеç кирли… часрах!

Шăп çав самант салтак хуралçă

Ярса та тытрĕ хыçалтан.

Çын туртăнчĕ. Тăрать. Пуçлаççĕ

Вăрçма ик курайман тăшман.

Вĕçерĕнчĕ, тĕртсе те ячĕ

Çын салтака. Илет наган.

Анчах салтак çапса антарчĕ

Ăна тăсайнă алăран.

Пемешкĕн çын ĕлкĕреймерĕ, —

Тревога турĕ нимĕçĕ.

Сиксе тухать салтак эшкерĕ,

Çынна чĕр хальлĕн илчĕçĕ.

9

Ак штаба илсе пыраççă

Çав çĕрле çӳрекене.

Пӳрте кӳртрĕç, тин кураççĕ

Вăл мĕнле çын иккенне:

Хăмăр куçлă та кĕрнеклĕ

Çамрăк хĕр тăра парать…

— Эппин, çакă? Эппин, лекрĕ?

Пит телейсĕр маскарад!

Штабрисем лах-лах кулаççĕ:

Салтаксем сĕтел çине

Хĕр револьверне хураççĕ,

Хутаçне, кĕленчине…

— Ну, мĕскер каласа парăн,

Жанна д’Арк? — тет офицер, —

Эс-и çав тĕртсе çунтартăн

Пирĕн витене ĕнер?

— Эпĕ! — тет чипер хĕр хирĕç.

Нимĕçсем пĕрне-пĕри

Тĕлĕнсе кăшт пăхса илчĕç…

— Пултаратăн! — тет штабри.

А миçемĕш çын вăл, э с ĕ,

Партизан отрядĕнчен?

Ыттисем ăçта ĕçлеççĕ? Тĕп йăви ăçта вĕсен?..

— Каламастăп! — терĕ лăпкăн,

Касса татрĕ çамрăк хĕр.

— Ка-лат-та-рă-пăр! — тет çăткăн,

Шăлне çыртрĕ офицер.

Кил хуçисене тухмашкăн

Хушрĕ вăл кухньăналла.

Куçма-куç юлать тăшманăн

Çиллипе ак хĕр шала.

Салтăнтарчĕç ăна акă,

Тăсса хучĕç сак çине…

Нăчлатан резин патакăн

Сасси çеç халь илтĕнет.

Илтĕнет тата çав харсăр,

Йăлăну мĕнне пĕлмен

«Каламастăп!» тенĕ сасă —

Хытăрах… кайран хуллен…

Ик çĕр çапрĕç. Хĕр чĕнмерĕ.

Хĕнеме пуçласанах

Пĕр çап-çамрăк офицерĕ

Сиксе тухрĕ кухньăна.

Пуçне тытрĕ те çав каччă

Куçне хупрĕ; пӳрнине

Хăлхине чиксе вăл ларчĕ

Мĕн допрос пĕтичченех.

Çынлăхне çухатайман-и?

Е пĕрремĕш хут этем

Вăрçăн чи усал, ăнманă

Сăн-питне курать-и тен…

Каярах хăй кам пулсан та,

Ун чухне çав чăтакан,

Асапланакан хĕр тантăш

Çинелле вăл пăхайман.

Тен, çав нимĕç вилнĕ халĕ

Мĕншĕнне пĕлмесĕрех.

Тен, хăй сăмахне вăл калĕ

Вăрçă хыççăн тин пире.

Тен, кунта вăл тыткăнра-тăр,

Тин куç уçрĕ, тен, çав чун:

Куртăр, пĕлтĕр те ăнлантăр —

Мĕншĕн тӳснĕ хĕр ун чух…

10

Илсе кайрĕç çаруран,

Кĕпепе кăна,

Çĕрлехи урампалан

Çавăтса ăна.

Шартлама хĕртет. Кӳтет

Тăм илен ура.

Тĕртсе кӳртрĕç пĕр пӳрте

Тыткăнçа вара.

Кĕрсенех йăванчĕ хĕр,

Çĕкленет аран.

— Партизан-им? — терĕ пĕр

Нимĕç. — Пит аван!

Шăрпăк çутрĕ, янаххи

Патнелле çĕклет.

— Пĕçерет-им? Чăнах-и?

Пирĕншĕн епле?!

Çунтаран пире, касан,

Астивсе пăх! — тет,

Çурăмран пăчкăпалан

Сăтăрса илет.

Хĕр юнланнă тутине

Тепĕр хут çыртать,

Тĕшĕрлет вăл урайне,

Шăппăн шыв ыйтать.

Кил хуçи — Кулик пичче —

Шыв катки патне

Тӳсеймесĕр пынăччĕ,

Тытрĕ куркине.

Анчах кăшкăрчĕ харах

Нимĕç чун илли:

— Ан ĕçтернĕ пул!

Пăрах! Е патак кирли?..

Ме! Ĕçсе пăх ак краççын,

Кӳп шыв вырăнне! —

Тытрĕ лампа чурăс çын

Хĕр тути умне.

Хĕр пĕррех халь ун çине

Хăррăн пăхрĕ те,

Чун пулсан — çав куçсене

Манмăн ĕмĕрте.

Чунсăр вăл, çавна пула

Асаплать хĕре.

Кăларать тата тула

Кашни сехетре.

Юр çинче вăл уттарать

Мĕскĕне çарран.

Хĕр ури халь хуп-хурах,

Пускалать аран…

Çур çĕр иртрĕ. Ик сехет.

Кайрĕ чун илли.

Хурала тепри килет,

Ку тата мĕнли?

Нимĕçсем йăлтах пӳртре

Çывăрса пĕтсен

Сак çине выртма хĕре

Ку чармасть иккен.

Çывăрас пачах килмест

Ват Праски инкен:

— Ăçтисем пулатăн эс? —

Вăл ыйтать хĕртен.

Хĕр калать: — Эп Мускавран,

Таня ятлă, — тет.

— Аçу-аннӳ пур-и сан? —

Тет Праски, тĕпчет.

Анчах шăпăрт пулчĕ хĕр.

Тĕпчесессĕн те

Пĕр сăмах та вăл кĕçĕр

Каламарĕ тек.

11

Эсĕ-çке ку, Таня!

Зоя, эсĕ-çке!

Кам сана ăнланĕ

Ху аннӳ пекех?

Кам чунне ĕненĕн,

Кама шанăн-ха

Стенасем итленĕ

Вăхăтра эс халь?

Тен, тăван хĕрарăм

Санпала ырах —

Чунтанах, мăнтарăн,

Калаçма пырать.

Анчах эс пĕлетĕн,

Ăнланан аван:

Пĕр сăмах вĕçертрĕн —

Пин çынна сутан.

Эс тӳсен чĕнмесĕр

Пĕр-пĕччен кунта.

Ыратсан та эсĕ

Ахлатмастăн та.

Кам мана пĕлтерĕ

Çав сĕм каçхине

Эс, çĕршывăн хĕрĕ,

Мĕн шутланине?

Кам каласа парĕ

Çĕрĕпе, ирччен

Хăмăр куç кăварĕ

Мĕн курни çинчен?

Аслă халăхунăн

Умĕпе хыçне

Эс хĕн витĕр курнă

Харăс ун чухне.

Тен, Иван Сусанин

Тухнă сан умна:

«Эсĕ-çке ку, Таня!» —

Тенĕ вăл сана.

Харсăр Василиса

Пынă пуç вĕçне:

«Эс — çĕршывăн чысĕ!» —

Тенĕ йăмăкне.

Эсĕ-çке ку, Таня,

Эсĕ — Зоя та…

Миçе ят капланĕ

Сан тавра тата?

Миçĕшне йыхравлĕ

Сан хăюлăху?!

Çакна çеç эс халĕ

Пĕлейместĕн ху…

12

Илĕм-тилĕм кăвак çутă

Сăрхăнать пӳрте.

Çывăрать-и халь вăл, çук-и —

Сасă çук пĕртте.

Кулик арăмĕн Праскин те

Ыйхă вĕçнĕ-тĕр:

— Леш каçне… эс пултăн-им?.. — тет.

— Эпĕ, — терĕ хĕр.

— Çунчĕç-им? Мĕн чухлĕн пулнă?

— Кам пĕлет ăна…

Çын çунман тет… Шел! Мĕн çуннă?

— Лашисем кăна…

Йышлă пĕтнĕ пек пуплеççĕ.

Çав каçах тата

Хĕç-пăшал та çуннă теççĕ

Пĕр çĕрте пайтах.

Таня кăмăллă. «Çав кирлĕ!

Пĕттĕр ытларах!

Хăйсенеччĕ те пуçхĕрлĕ

Çав вут-кăвара…

Урăм-сурăм вирт ярасчĕ,

Çулăм-тĕтĕмпе

Тĕтĕрсе кăларттарасчĕ

Арлан-сăвăр пек…

Мĕнле мелсĕр эп çаклантăм!

Мĕнле эп сахал

Тума ĕлкĕртĕм вăрçса та,

Пурăнса та халь!..

Пурăнса… Пуçланнă-ши вăл

Пурăнăçăм ман?

Каçарах мана, çĕршывăм, —

Эп сана манман…

Хăтăлса пулмасть. Пĕлетĕп.

Пĕлнĕ малтанах

Вăй парсам, çĕршыв, пурне те

Чăтма çеç мана.

Вăй парсам тасан тӳсмешкĕн

Сан ятупалан.

Ĕненетĕп: эс çĕнтерĕн,

Ăсна ил… ан ман…»

13

«Сыв пул, сыв пул! Ан ман эс ман çинчен».

Кам Гамлет, кам халь Ĕмĕлкĕ кунта?

Çук, иккĕш те вĕсем чĕрех иккен:

Çĕршыв та, унăн хĕрĕ Таня та.

Пĕр кăвапа, пĕр юн вĕсен ĕнтĕ,

Пин-пин чĕре пĕр чĕрере тапать.

Тăшман епле татас тесессĕн те —

Нихçан та татăлмĕ çав кăвапа.

14

Кĕрет офицер. Çĕнĕлле

Пуçлать тĕпчеме Таньăран:

— Кам эсĕр? Чăн ятăр мĕнле? —

Тесе вăл ыйтать чи малтан.

Ыйтать вырăслах ку тата:

Ăçта, миçе çын унпала…

Чĕнмест хĕр. — Тĕп штабăр ăçта? —

Тесе леш тĕпчет малалла.

Сасартăк хĕр калт туртăнчĕ,

Питне писевлет вĕри юн;

Çап-çутă хĕлхем куçĕнче

Ӳссех, сарăлсах пычĕ ун.

Пуçне хĕр çĕклерĕ, çынна

Çӳлтен пăхса илчĕ, вара

Хăюллăн каларĕ ăна:

— Штабсем пирĕн — пур таврара.

Нумаййăн эпир. Мĕльюншарăн

Пире хисеплеççĕ ку чух.

Эпир чĕртсе янă пушарăн

Кăварĕ халех сӳнее çук! —

Питрен çупнă пек офицер

Тăрать тилĕрсе, талхăрса.

Пӳртри кил-йыша çав тискер

Хуса кăларать кăшкăрса.

Каллех ак пуçланчĕ асап:

Касать саламат — чĕн çĕлен.

Анчах пĕр сăмах та касса

Вĕсем илеймерĕç хĕртен.

Мĕнрен тунă-ши чĕрине?!

Хăйсем те йăлтах тăлĕннĕ.

Кӳртеççĕ пӳртех çынсене,

Кӳреççĕ тумне хĕрĕнне.

Чăлха, кофтăпа шăлавар

Тата тĕрлĕрен япали:

Кăшт мамăк та шăрпăк, тăвар,

Пĕр-ик кĕленче — бензинли…

Кăçаттипеле кĕрĕкне

Валеçнĕ иккен унтерсем;

Алса тулĕпе çĕлĕкне

Вăрланă çаплах путсĕрсем.

Ак Таня мăйне «партизан»

Тесе çырса çакрĕç хăма;

Бензин çакса ячĕç унтан…

Ăçта ăсатма? Мĕн тума?

15

Тулта шатăртатать декабрь.

Килтен киле çӳрет тăлмач:

«Паян партизана çакатпăр,

Йăлт тухăр, юрамасть юлма!»

Ял варрине кашта тăваççĕ.

Ирĕксĕрех колхозниксем

Сайра пулин те пыркалаççĕ,

Пуçтарăнаççĕ пуç чиксе.

Тепри пыни те, май килсессĕн,

Хуллен-хуллен шăвать килне.

Епле пăхса тăрас тӳлеккĕн?

Тен, çакĕç хамăр ялсенех…

Нимĕçĕсем вара нумаййăн:

Çĕр çын ытла салтакĕсем,

Офицерсем… Мĕнле уяввăн

Тапать пуль халь чĕри вĕсен!

Пĕр вунă юланут тăратнă

Йĕри-тавра кашта патне;

Хĕçĕсене вĕсем кăларнă,

Ташлаттараççĕ утсене.

Мĕнле уяв!.. Анчах уяв-ши?

Çук, çук, хăрав кашни куçра.

Хĕлхем сӳнмен, вĕсем туяççĕ,

Вăл хăвăртлать çĕн пушара…

«Илсе килеççĕ», — терĕç. Пурте

Пăхса тинкерчĕç пĕр енне. —

Ах турă! Хĕрача-çке, кур! — тет

Пĕр карчăк хăйĕн кӳршине.

Декабрĕн лутра хĕвелĕ

Çунать пек уйрăмах тасан.

Чăлхапалан кăна тĕреклĕ

Пусса пырать хĕр партизан.

Ах, Таня, Таня! Епле хӳхĕм

Пур çут тĕнче те çак самант!

Çĕршывăм, пар ăна эс тӳсĕм,

Чунне, ачашлăх, ан амант.

«Чăн вырăс чунлăскер — Татьяна,

Хăй те пĕлмесĕр мĕншĕнне,

Раççей хĕлне пит кăмăлланă,

Ун вырăсла сив илемне…»

Ку пĕлнĕ, пĕлнĕ мĕншĕнне те,

Юратнă пур чунтан-вартан:

Юрне те, сивĕ хĕвелне те —

Юратнă вăл, ытарайман…

Пăхса тăран ял-йыш хумханчĕ,

Хĕре кĕртеççĕ варрине.

Пуçне çӳле йăтса çывхарчĕ

Хăюллăн вăл кашта умне.

Ик ещĕк айлă-çийлĕ хунă,

Кашта çинчен анать йăлмак.

Хĕре тăратрĕç, сивĕ ункă

Мăйне тăхăнтараççĕ ак…

Палач кантра туртмашкăн хатĕр,

Анчах тăхтарĕ комендант:

Кашта тавра хыпкаланать пĕр

Фотограф… Таня кăшкăрать:

— Эй, юлташсем! Мĕскер хавассăр

Пăхатăр пит! Хăюллăрах!

Кĕрешĕр, çапăçăр, çунтарăр

Фашистсене йĕри-тавра!.. —

Пĕр нимĕç Таньăна хăмсарчĕ,

Анчах ăна тĕртсе ярса

Çаплах хĕр хыттăн янраттарчĕ,

Мĕн пурĕ илтрĕç çав сасса:

— Вилмешкĕн эпĕ хăрамастăп,

Хам халăхшăн вилни — телей… —

Палач кĕтсе аптрать пулас та,

Комендантне куçпа тĕллет.

— Часрах! — тет комендант, васкатрĕ

Сăнӳкерен офицера.

Валт çаврăнчĕ те хĕр каларĕ

Тăшман çыннисене вара:

— Эсир мана халех çакатăр,

Анчах та эп пĕчченçĕн мар,

Пурне те пурĕпĕр çакаймăр,

Час килĕ пирĕн аслă çар!

Çĕршыв йăлтах тапраннă, чухлăр

Эй, салтаксем! Ĕкĕнмелле

Ан пултăрччĕ: кая ан юлăр,

Каçсамăр пирĕн еннелле.

Ан вăрçăр, парăнăр, пăрахăр

Пăшалăра — часрах, халех!

Пирте вăл тĕрĕслĕх, ăнланăр,

Эпир, эпир çĕнтермелле! —

Итле тăран этем ĕречĕ —

Асаплă вырăс çыннисем —

Хуллен ĕсĕклесе йĕреççĕ

Куççулăнчен те шикленсе.

Палач карт туртрĕ, карăнтарчĕ…

Анчах тепре, чĕвен тăрса,

Ик аллипе хĕр тармакланчĕ…

Пушатрĕ… ячĕ кăшкăрса:

— Сыв пулăр, юлташсем! Кĕрешĕр!

Ан манăр: парти пирĕнпе!

Ĕненĕр… — Ещĕк кĕмсĕр-кемсĕр

Йăванчĕ нимĕç тапнипе.

Юр чăкăртатрĕ те лăпланчĕ…

«Ах-х!» — терĕ халăх тăвăнса.

Пĕри шари çухăрса ячĕ,

Вăрманалла кустарчĕ сас…

16

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет.

Таня ӳт-пĕвĕ

Çакăнсах тăрать.

Сăлпăран тухать —

Сапалать, витет:

Типĕ çил килет —

Тасатать, шăлать.

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет,

Пĕр эрне çитет —

Пытарман хĕре.

Канлĕх çук ăна.

Вĕлерсессĕн те

Вырттармаççĕ-ха

Хăй саван çĕре.

Юр хуплать ăна,

Çил силлет ăна;

Çил силлет, шăлать,

Сулласа илет.

Тӳпери чĕнми

Çăлтăрсем кăна

Ӳпкелеççĕ пек

Хĕрхенмен çиле;

Ӳпкелеççĕ те,

Йăлăнаççĕ те:

«Татса ил эс, çил,

Хытăрах вĕрсе,

Канлĕх пар часрах

Çав таса ӳте,

Вырттарсам ăна,

Шурă юр витсе…»

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет,

Тулчĕ уйăх та —

Пытарма хушман.

Тата мĕн кĕтет,

Тата мĕн тĕпчет

Парăнман хĕртен

Антăхан тăшман?

Ялпа çар пырать,

Нимĕçсен çарри, —

Каштана курсан

Ахăраççĕ çав;

Çынлăхне манса,

Вилене юри

Патакпа чышса

Хăвараççĕ çав.

Ял çынни пырать —

Пуçне лăш ярать,

Курас мар тесе

Васкаса утать.

Ачапча кăна

Аякран вара

Пӳрнине тăсать

Хăш чухне унта.

Ватă çын иртет —

Ал-ури хытать,

Куç харши хушши

Пĕрĕнсе килет,

Каччă çын иртет —

Ăшне вут хыпать,

Хĕр ача иртет —

Çӳçенсе илет.

Пĕрех шухăш çав,

Пĕрех ĕмĕт çав:

Тавăрасчĕ-çке,

Хăвăртрахчĕ-çке!

Юн чĕнет вăрçа,

Хĕрхенми вăрçа.

Тăшман хăй сисет:

Кунĕсем кĕске…

Ĕнтĕ кун иртет,

Ĕнтĕ çĕр иртет,

Çĕнĕ çул çитет —

Пуçтарман хĕре.

Ак уяв туса

Ĕçкĕ ĕçрĕ те

Шуйхататъ ют çар

Хĕллехи çĕре.

Çăхан ушкăнĕ

Пырса сырăнчĕ

Çакăнса тăран

Хĕрĕн шур ӳтне.

Кĕпине касса

Çурса хыврĕçĕ:

Кинжалпа чиксе

ухрĕç пур енне.

Тепĕр кун тата

Çакăнса тăчĕ

Çарамас ӳт-пӳ

Çав кашта çинче…

Çак тискерлĕхе,

Çак хура ĕçе

Мĕн питпе-куçпа

Тӳсĕ-ши тĕнче?!

Çĕнĕ çул кунне

Каçпала кăна

Каштана тĕпрен

Касса ячĕçĕ.

Çунапа вара

Пирĕн Таньăна

Ним вителĕксĕр

Илсе кайрĕçĕ.

Ял хыçне тухсан —

Пĕччен хурăн пур,

Вăл кĕтмен кун пек

Хăнана нихçан.

Вăл кĕтмен, кĕтмен

Кунашкал хĕн-хур

Хăй айне пырса

Выртасса таçтан.

Шурă юр çине

Хучĕç сар хĕре,

Кантри татăкĕ

Мăйĕнчех иккен…

«Алтса чикчĕр те

Пĕттерех йĕрĕ!» —

Терĕ пуль тăшман,

Анчах çук, пĕтмен…

17

Вил тăпри часах шуралчĕ,

Юр айне вăл пулчĕ.

Хурăн çех — пĕччен хуралçă —

Сыхламашкăн юлчĕ.

Çил-тăман шăлса хупларĕ,

Палăрмасть тĕми те.

Хурла хурăн хускалмарĕ,

Вăл пĕлет: хĕл иртĕ…

Вăл пĕлет: каллех юр кайĕ,

Йывăç çулçă çурĕ;

Таня пуç вĕçĕнче кайăк

Янăратĕ юрă.

Ĕнтĕркенĕ шурă хурăн

Шавласа çеç ларĕ;

Мĕскер илтнĕ вăл, мĕн курнă —

Йăлт каласа парĕ…

Тĕмсĕлет çапла хуралçă

Вăранса кас-кассăн,

Çиле май çара турачĕ

Кăшт çатăлтатсассăн.

Анчах акă хытăраххăн

Шавлашать тавралăх.

Çывăхри хура вăрманăн

Кĕпĕрленнĕ халăх.

Юр-кĕрт çийĕн, тăвăл айĕн,

Çулпала та çулсăр

Кустараççĕ каялла-мĕн

Нимĕçсем ним шутсăр.

Тăшман йĕрĕ çине пусрĕ

Хĕрлĕ Çăлтăр çарĕ;

Ураган пек килсе тухрĕ,

Аслати пек çапрĕ.

Çичĕ ют тек тӳсеймерĕ,

Юр юнпа хĕрелчĕ.

Тăкăнать вĕсен эшкерĕ,

Сайралать ĕречĕ.

Çук! Мускавăн хапхи хупă!

Çын çине çын тӳнчĕ…

Кĕрĕслетрĕ пирĕн тупă —

Çĕнтерӳ салючĕ.

Ял тасалчĕ. Шикленмесĕр

Ял-йьшсем пыраççĕ.

Шуйхаштарнă кайăк евĕр

Йăвине шыраççĕ.

Вилмеллех аманнă кашкăр

Ишнĕ те тустарнă;

Çын мулне вăл упрамасăр

Вут тĕртсе çунтарнă.

Ăçта пăхнă — сĕтĕреççĕ

Çунашка çул тăрăх.

Ачисем шăнса йĕреççĕ —

Килсĕр-çуртсăр, тăлăх…

Вăрмантан пуçтарăнаççĕ

Партизан таврашĕ.

Халаплаççĕ, асăнаççĕ:

Çав та çав ăçта-ши?..

Ак çĕкленчĕ Таня ячĕ

Чыслăн та асаплăн.

Тĕлĕнсе хытса каяççĕ

Пурте, каласассăн.

Ушкăнпа çынсем уттарчĕç,

Хурăн патне тухрĕç;

Çĕлĕкне хывса пуç тайрĕç,

Паттăра чыс турĕç:

— Тăпру çăмăл пултăр, паттăр!

Пурте пĕр канашлăн

Сан çинче тупа тăватпăр

Саншăн тавăрмашкăн!..

Чăрăш-хыр тĕме пĕркерĕ,

Сăрхăнчĕ куççулĕ.

Халăх кăмăлĕ çĕклерĕ

Тĕме ту пек çӳллĕ.

Курăнать таçтан вăл халĕ,

Ун çинчен çĕршывăм

Юратса юмах та калĕ,

Юрăсем те хывĕ.

Чап-мухтав вĕçсе хăпарчĕ

Тĕм çине ялавăн,

Таса чунлă Таня ячĕ

Янăрать йыхравăн.

Чап-мухтав çиçсе саланчĕ

Таврана çап-çуттăн;

Пархатарлă асамачĕ

Ĕмĕр сӳнес çук ун.

Тăшман хыççăн хĕвеланăç

Еннелле иртӳçĕн

Маттурсем, тен, пирĕн канĕç

Çак яла çитӳçĕн.

Пĕччен хурăн патне пырĕ

Çар çынни салхуллăн.

Çĕлĕк хывĕ командирĕ,

Хывĕ пĕтĕм ушкăн.

— Тавтапуç сана, тăванăм,

Йăмăк, тус, хĕр паттăр!

Пире çул уçса эс панă,

Çав çулпа пыратпăр… —

Тав туса сăмах калассăн

Вĕр çĕнĕ шинельлĕ

Яш сержант та сывлĕ ассăн,

Ват салтак та шеллĕ.

«Тавтапуç!» — тесе хăварĕ

Лейтенант таврашĕ.

Генерал машина чарĕ,

Çырнипе паллашĕ…

Вăхăт çитĕ — пĕтĕм халăх

Таньăна пахалĕ.

Юлĕ ĕмĕр асăнмалăх

Паттăр чун хавалĕ.

1942, апрель, Шупашкар

1


Уç ă урок Петěр Хусанкай н «Таня» тата выр ă с çыравçин Маргарита Алигер ă н «Зоя» поэмисенчи патт ă р хĕр с ă нарĕ. Авторĕ: Ю.Е.Кузьмина, чăваш чĕлхипе литератури учителĕ Красноармейски сали, 2013 çул

2


Урок эпиграфĕ: Тăван ç ĕр-шыв чысĕшĕн пу ç на ан шелле. Тăван йăваран хакли нимĕн те ç ук. Ваттисен сăмахĕсем «Я писала в поэме обо всём, чем жили мы, когда воевали с немецким фашизмом, обо всём, что было для нас в те годы важно». Маргарита Алигер Тнче ç апах та х ÿ хм, капăр, Пурнас килет такамăн та. Петр Хусанкай

3


сăлпăран – ненастная погода питне пиевле – «лицо окутано» фразеологизм. потерять совесть саламат-чĕн çĕлен – кнут, нагайка тăлмач — переводчик çичĕ ют — чужой пархатарлă асамат – радужное счастье кăтăш пул — задремать юп кур – хорошо относиться к кому — чему ĕнтрĕк — сумерки эшкер – толпа, гурьба

4


Ачасен проекчĕсем: Видеоролик Авторĕ сем: Леонтьев В., Трофимов Э. Реферат Авторĕсем: Макарчук А. Суховетрюк А. Презентаци: Авторĕ сем: Кириллов В. Петров В.

5


Композици – илемлĕ хайлавăн пĕтĕмĕшле тытăмĕ Пафос – хайлаври ĕçсене, сăнара, пурнăçа мĕнле шухă-туйăмпа çырса ктартни. Снарлх мелĕсем – чĕлхене илемлĕ те витĕмлĕ тумалли тÿрĕ тата куçмл пĕлтерĕшлĕ смахсем (сăпатлантару, эпитет, танлаштару, мăнлату т.ыт.) Гражданла лирика- лирика тĕсĕ; халăх шухăшĕпе пурăнни, унăн çутă малашлăхĕ- шĕн çунни, ыттисене те Тăван çĕр-шыва юратма вĕрентни.

6


Хайлав тыт ă мĕ «Таня»«Зоя» Умĕн каланинче(прологра). Ĕç умĕнче(экспозицинче). Ĕç пуçламăшĕнче (завязкăра). Ĕç аталанăвĕнче (развитие действия). Ĕç чи хĕрсе çитнĕ самантра (кульминацинче). Ĕç вĕçленни (развязка) Юлашкинчен каланинче (эпилогра)

7


«Зоя» поэма — гражданла лирика; — патт ă рл ă х хавхи; — тĕрлĕ с ă в ă виçипе, пуян выр ă с хал ă х с ă махл ă хĕпе, илемлĕх мелĕсемпе ă ста ус ă курн ă. «Когда пишешь о том, что было на самом деле, первое условие работы — верность истине, верность времени, и «Зоя», в сущности, стала поэмой и о моей юности, о нашей юности». М. АЛИГЕР « Таня» поэма — гражданла лирика; — патт ă рл ă х хавхи; — хал ă х с ă махл ă хĕпе, тĕрлĕрен ритм виçипе, кĕске, анл ă, ят предло- женисемпе ус ă курн ă. Хусанкай поэминче выр ă с поэзийĕн пуян опычĕн витĕмĕ пал ă рать

8


Таня амăшĕпе командирпа фашистсемпе шăллĕпе партизансемпе Л.Т. Космодемьянская Зойăпа Шура

9


Синквейн 1.Япала яч : 2.Палл ă яч : 3.Глагол: Предложени Пĕтĕмлетÿ Зоя-Таня

10

11


Хăвăр ялтан вăр çа тухса кайнă çынсем çинчен пĕлетĕр –и — ха эсир? Тен, вĕсем хушшинче Зоя-Таня пек партизансен отрядĕнче çўренисем те пулнă. Ш ă пл ă х минучĕ, Ш ă пл ă х минучĕ… Патт ă рсене ас ă натп ă р паян. Ш ă пл ă х минучĕ, Ш ă пл ă х минучĕ – В ă рç ă шавне в ă л хуплат ă р ялан! (Пĕр минут ш ă пп ă н т ă ни).

12


Зоя-Таня сāнарĕ пирĕншĕн ырā тĕслĕх. Паттāрсем пире пурнāçа юратма, Тāван çĕр- шывшāн, çывāх çынсемшĕн кĕрешме хавхалантараççĕ, таса ята сыхласа хāварма вĕрентеççĕ. Пахчара та, урамра та Ўсчěр тěрлě чечексем. Çěр çинче те, сывл ă шра та Cÿнччěр в ă рç ă вучěсем.

(7-мĕш класс)

Урок тĕсĕ: пуплевпе çырăва аталантармалли хутăш урок.

Пěлÿ тěллевě: Петĕр Хусанкайăн тата Маргарита Алигерăн сăнар тăвас пултарулăхĕпе паллашасси, икĕ произведение шайлаштарса пăхма тата илемлĕ сăнара хак пама вěрентесси, проект тума тата тěслěхсемпе усă курса каласа пама хăнăхтарасси, анлă план тăвасси, урокра пухнă пĕлĕве чăн пурнăçа куçарса усă курас хăнăхăва аталанма çул уçасси.

Сапăрлăх тěллевě: ачасен çынлăх (гуманизм), паттăрлăх, хěрхенÿлěх туйăмĕсене хускатасси; тĕрлĕ халăх çыннисене тан курса хисеплеме, паттăрсенчен ырă тĕслĕх илес туйăма аталантарасси.

Аталану тĕллевě: ушкăнпа ĕçлеме; танлаштару, пĕтĕмлетÿ тума; сăнарлă сăмах илемне асăрхама, сăнарлă шухăшлама хăнăхтарасси; сценка лартнă май мимика, сасă улшăнăвĕ сăнара уçса пама кирлине ăнкарттасси.

Словарь ěçě: сăлпăран, питне пиевлет, саламат-чĕн çĕлен, тăлмач, çичĕ ют, юп кур, пархатарлă асмат, шуйхаштарнă, кăтăш пул, ĕнтрĕк.

Урок мелěсемпе меслечěсем: учитель сăмахě, прект хÿтĕлевĕ, рольсемпе выляни, ачасен илемлě вулавěпе ÿкерÿ ăсталăхĕ, çыравçăсен пултарулăхне хаклани, карточкăсемпе ĕçлени, ыйту- хурав, кластерпа сингвейн йĕркелени, тěп сăнара характеристика парасси, план туни.

Пуплеве аталантарас хăнăхусем: ыйтусем çине тулли предложенисемпе çыхăнуллă хуравласси, тÿрĕ пуплевлĕ предложенисемпе цитатăсене мĕнле çырмаллине аса илесси, сочиненире кирлě цитатăсене çырса илесси, план тăвасси, çыхăнуллă текст йĕркелесси.

Литература теорийĕ: композици, паттăрлăх хавхи, гражданла лирика.

Курăмлăх хатěрěсем: П.П. Хусанкайпа М.И. Алигер, Зоя Космодемьянская сăн ÿкерчĕкĕсем, кěнекесем, магнитофон, компьютер, проектор,урок презентацийĕ, фонохрестомати, видеокассета, фотоаппарат,таблица.

Валеçÿ хатĕрĕсем:карточāсем, икĕ вариантлā тест ыйтāвĕсем.

Урок эпиграфĕ:

Тăван йăваран хакли çук.

Ваттисен сăмахě.

Тěнче çапах та хÿхěм, капăр,

Пурнас килет такамăн та.

Петěр Хусанкай

Я писала в поэме обо всём, чем жили мы, когда воевали с немецким фашизмом, обо всём, что было для нас в те годы важно.

Маргарита Алигер

УРОК ЮХĂМË

I.Урок «Священная война»юрăпа пуçланать. Проектор çинче Аслă аттелĕх вăрçи вăхăтне сăнлакан эпизодсем.

Урок темипе, эпиграфĕпе, вěренÿ тěллевěпе паллаштарни. Вăхăчĕ: 2 мин

Доскан виççĕмĕш пайĕнче çитес урок валли килте тумалли ĕç:

«Зоя-Таня — Тăван çěр-шывăн мухтавлă хěрě» темăпа презентаци тума, е ăслав сочиненийĕ, е реферат çырма, е хăвăр тăванāр вăрçăра çапăçни çинчен каласа пама юрать.

II.Килти ĕçе тĕрĕслени: килте вырăсла тата чăвашла текстсен юлашки сыпă-кĕсене вуласа пĕтермелле пулнă, проектпа ĕçлекенсене ĕçе вĕçне çитерме, пул-таруллисене учебникри 168 – мĕш страницăри ыйтусем çине хуравсем хатĕр-леме хушнă. Ачасем ыйту-хурав меслечĕпе произведенисен содержанине аса илеççĕ. Вĕсен умěнче икĕ вариантлă тест. Вăхăчĕ:3 мин

II.1. Тест Вăтам вĕренсе пыракансем валли

1. Таня амăшне ăçта каясси çинчен пěлтерет?

1. госпитале;

2. çěр улми пуçтарма;

3. вăрçа.

2. Çамрăк партизанка фашистсем йышăннă яла мěн тěллевпе пырса кěрет?

1. кěпер сирпěтме;

2. «чěлхе» тытма;

3. пěр вунă нимěçе те пулин пěтерме.

3. Хěр шучěпе мěн вăл чи аслă юрату?

1. вырăс хěлě;

2. халăх;

3. уяв.

4. Таня шкулта вěреннě чух кама савса вуланă?

1. Лермонтова;

2. Пушкина;

3. Крылова.

5.Героиньăн шăллě мěн ятлă пулнă?

1. Славик;

2. Шурик;

3. Жоржик.

6.Таньăна нимěçсем хăш уйăхра тытаççě?

1. ноябрьте;

2. декабрьте;

3. январьте.

Уйрăмах пултаруллисем валли:

1. Нумай пăнчă вырăнне кирлĕ сăмахсем лартăр:

1. «Çук! Мускавăн…хупă!»(хапхи).

2. «Вăрман…: çын итлерĕ. Уй…: пăхрĕ çын. …(хăлхаллă, куçлă, утать).

3. «Вăхăт çитрĕ: тĕрĕслетĕр…пире» (самана).

4. «Чăлха, кофтăпа…тата тĕрлĕрен япали» (шăлавар).

5. «Кил хуçи…пичче» (Кулик).

2. Сăмах çаврăнăшĕсен синонимĕсене тупăр:

Тĕп йăви, чĕн çĕлен, хура ĕç, çичĕ ют, пархатарлă асамат

3.Тĕрессине туп:

1. Тăван çĕр-шыв сывă пулсан а)хакли нимĕн те çук;

2. Тăван çĕр-шывран ă) пуçна ан шелле;

3. Тăван çĕр-шыв чысĕшĕн б) тăван йăву та пулĕ сан.

4. Тĕрĕссине туп:

1. П.Хусанкай…………………………… а) «Ăçта — ши ман асатте?»;

2. Н.Теветкел ă) «Тĕп пултăр вăрçă» сăвă;

3. М.Сениэль б) «Таня» поэма.

5. Тĕрĕс хурав туп:

1. Тăван çĕр-шывшăн тăр хаюллă

а) хăрушă тăшмана эс, ывăлăм!

2. Маттур салтакшăн вилĕм çук,

ă) яту ĕмĕре юлĕ мухтавлă.

3. Ан ярчĕ ман чĕрем патне

б) мухтавĕ ĕмĕр пурăнать.

Вĕренекенсем тест ыйтăвĕсем çине хуравланă хыççăн пĕр- пĕрин ĕçĕсемпе ылмашăнаççĕ, учитель тĕрĕс ответсене вуласа парать.

II.2. Проектпа ěçлекенсем проект ěçěн темипе («Кам – ха вăл Таня?»), ума мĕнле тĕллевпе задачăсем лартни тата вĕсене мĕнле пурнăçлани çинчен, проект тухăçлăхĕпе, актуаллăхĕпе, тĕп шухăшĕпе, хăйсен ĕçĕнче усă курнă мелсемпе, меслетсемпе паллаштараççĕ,интернетра тата библиотекăсенче мĕнле материалсем тупни çинчен каласа параççĕ, тĕпчевĕн кĕске аннотацийĕпе паллаштараççě. Пултарулăх ушкăнě «Уйрăлу саманчě»сценка выляса парать.

Вăхăчĕ:5 мин.

Кану саманчĕ.. Ачасем тăрса тĕрлĕ хусканусем тăваççĕ. Ушкăнсем пĕрин хыççăн тепри паттăрлăх, хăюлăх çинчен ваттисен сăмахĕсене аса илсе калаççĕ, партăсем хушшине лараççĕ. Вăхăчĕ: 1 мин

III.1. Словарь ĕçĕ.Урокра тата сочиненире усă курма П. Хусанкайăн «Таня» поэминчен ăнланман сăмахсене тетраде çырса хураççĕ, учитель сăмахсен пĕлтерĕшне ăнлантарать. Вăхăчĕ: 3 мин.III.2. Вуланине пĕтĕмлетсе хайлавсен тытăмне (композицине) тишкерни.

Вăхăчĕ: 8 минIV. Тĕп сăнара тишкерсе хак пани.

IV.1. Вĕренекенсем ушкăнсене уйрăлаççĕ. Вăхăчĕ: 1 мин.

1-мěш ушкăн – проектпа ěçлекенсем;

2-мěш ушкăн – литература критикěсем;

3-мěш ушкăн – ÿнерçěсем;

4-мěш ушкăн – журналистсем.

IV.3. Литература критикěсем икĕ текстра илемлĕх мелĕсене тупаççĕ, авторсен сăнарлă чĕлхине тĕпчеççĕ, тропсене доска çине çырса хураççĕ. Вĕрентекен ушкăна карточкăсем валеçсе парать. Вĕсенче çакăн пек ыйтусем:

1. Тĕрлĕ халăх çыннисен туслăхне, вĕсем пĕр çын пек кар тăрса тăшмана хирĕç тухнине поэмăсен хăш йĕркисенче вулама пулать?

2. Зоя-Таня юлашки сăмахĕсене мĕнле туйăмпа калать?

3. Поэмăсен тĕп шухăшĕ хăш йĕркесенче пытаннă?

Ушкăнри ачасем ыйтусем çине çыхăнуллă, тулли предложенисемпе хуравлаççĕ. (Кунта ытти ушкăнрисем те хутшăнма пултараççĕ). Вăхăчĕ: 5 мин.

IV.4. Учитель таблица тāрāх цитатăсене тата тÿрĕ пуплевлĕ предложенисене çырмалли правилăсене аса илтерет. Вĕренекенсем сочиненире усă курмалли цитатăсене тетрачĕсенче паллā тāваççĕ. Вăхăчĕ: 2 мин.

IV.4.1. Ÿнерçěсем поэма тăрăх Таня сăнарне ăсталанă ĕçĕсене доска çине вырнаçтараççĕ. Класс вĕсенчен хăшĕ пултаруллăрах ÿкернине палăртать.

Вăхăчĕ : 1 мин.

IV.5. Журналистсем ушкăнсем патне пырса интервью илеççĕ, ачасем ĕçленине фотоаппаратпа ÿкереççĕ, шкул хаçачĕ валли тата фильм ÿкерме материалсем пухаççĕ.

IV.6. Пĕтĕмлетÿ.. Произведенисене танлаштарса хаклани. Вăхăчĕ: 3 мин

IV.7. Сочинени çырма çăмăлрах пултăр тесе Зоя-Таня сăнарĕ тăрăх кластерпа синквейн йĕркелеççĕ. Вăхăчĕ:3 мин.

Синквейн

Япала ячĕ: вăрçă

2 паллă ячĕ: хăрушă, тискер

3 глагол: аркатать, çунтарать,вĕлерет

Предложени: Хăрушă тискер вăрçă аркатать, çунтарать,

вĕлерет.

Пĕтĕмлетÿ сăмахĕ тискерлĕх

Япала ячĕ: Таня-Зоя

2 паллă ячĕ: паттăр, хăюллă

3 глагол: вăрттăнлатать, каламасть, парăнмасть.

Предложени: Паттāр Таня хăйĕн ятне вăрттăнлатать,фашистсене

нимĕн те каламасть, парăнмасть.

Пĕтĕмлетÿ сăмахĕ паттăрлăх

IV.8. Вĕренекенсем учительпе пĕрле сочинени валли Зоя-Таня характеристикин анлă планне йĕркелеççĕ. Вăхăчĕ: 4 мин.

План:

1.Вăрçă пуçланиччен:

— шкулта тăрăшса вěренни;

— комсомола кěни;

— каникулта уй-хирте ырми-канми ěçлени.

2.Хěр ачапа амăшě хушшинчи хутшăнусем:

— килěштерсе пурăнни;

— амăшне пěтěм чун-чěререн юратса хисеплени;

— хаклă çынна хěрхенес туйăма çĕнтерсе вăрçа кайма шут тытни.

3.Умри тěллеве пурнăçлама тăрăшни, хастар чěреллě пулни.

4.Çěр-шыва чун-чěререн юратни, ун ирěклěхěпе чысěшěн вут-çулăм ăшне кěме хатěр пулни.

5.Зоя-Таня тыткăнра:

— хăйне тăшман умěнче хăюллă та мăн кăмăллă тытни;

— юлташěсене тăшмана сутманни;

— тÿсěмлěхě пысăк пулни;

— вилěме хăрамасăр, паттăррăн кěтсе илни;

— хăйне телей кÿнě çěр-шывě ăна манмасса, ялан асра тытасса

шанса тăван çěрěнчен уйрăлни.

IV.9. Вĕренекенсем пĕрин хыççăн тепри пĕрер предложенин план тăрăх сăмах вĕççĕн ушкăнпа çыхăнуллă текст йĕркелеççĕ. Вăхăчĕ : 2 мин.

V. 1 Урока пĕтĕмлетни: Шăплăх минучĕ

Учитель: Хăвăр ялтан вăрçа тухса кайнă çынсем çинчен пĕлетĕр –и — ха эсир? Тен, вĕсем хушшинче Зоя-Таня пек партизансен отрядĕнче çÿренисем те пулнă.

Шăплăх минучĕ…

Паттăрсене асăнатпăр паян.

Шăплăх минучĕ,

Шăплăх минучĕ –

Вăрçă шавне вăл хуплатăр ялан! (Пĕр минут шăппăн тăни).

V. 2 Учитель: Зоя-Таня сāнарĕ пирĕншĕн ырā тĕслĕх. (2 мин.)

Паттāрсем пире пурнāçа юратма, Тāван çĕр-шывшāн, çывāх çынсемшĕн кĕрешме хавхалантараççĕ, таса ята сыхласа хāварма вĕрентеççĕ.

Пахчара та, урамра та

Ÿсчěр тěрлě чечексем.

Çěр çинче те, сывлăшра та

Cÿнччěр вăрçă вучěсем.

V. 3 Ачасен урокри ĕçне хакласа журналпа дневниксем çине оценкăсем лартни. Вăхăчĕ: 1 мин.

Урок «Шăпчăксем юрлатчĕç чарăнмасăр» юрăпа вĕçленет.

.

Усă курнă литература

1.В.П.Никитин пĕтĕмĕшле ертсе пынипе 2003 çулта чăваш шкулĕн 5-11 класĕсем валли хатĕрленĕ «Чăваш литератури программи».

2. Тăван литература: Вĕренÿпе вулав кĕнеки.7–мĕш класс валли/ З.С.Антоновăпа П.Н.Метин çырса-пухса хатĕрленĕ.- Шупашкар: Чăваш кĕнеке издательстви.

3. Чăваш совет литератури, Чăваш АССР кĕнеке издательстви, Шупашкар -1972.

3. Петĕр Хусанкай. Статьясен пуххи, Шупашкар – 1988.

4. Метин П.Н., Мефодьев А.И. Литературăпа халăх сăмахлăхĕн ăнлавĕ. Шкул словарĕ. Шупашкар: Чăваш Республикин вĕрентÿ институчĕн изд-ви, 1997.

5. Чувашский язык и литература: теория и методика: сб.ст.Выпуск Х111. – Чебоксары : Чува. гос.пед. ун-т,2011.

6. http://er3ed.grz.ru/aliger-zoya.htm

■ Кузьмина Юлия Егоровна.
Чăваш Республикин Красноармейски районĕнчи пĕтĕмĕшле пĕлÿ паракан Трак вăтам шкулĕнчи чăваш чĕлхипе литературин учителĕ