Кеше кадере гашыйклар тавы сочинение

Югарылачынтау
төп дөем белем
бирү мәктәбенең

татар
теле һәм әдәбияты укытучысы

Гариева
Лифә Фәгит кызы

Тема: Илдар Юзеевның “Гашыйклар тавы” әсәренә анализ

(9нчы сыйныф) (слайд 3)

Максат:

—          әсәрнең
эчтәлеген сөйли белергә, әсәрдәге төп һәм ярдәмче вакыйгалар арасындагы
бәйләнешне табу, анализлау

-әсәрнең проблемасын,
идеясын, темасын ачыклау

—          укучыларның
фикерләү сәләтен һәм иҗади активлыгын арттыру;

—          укучыларда
туган якка мәхәббәт, табигатькә сак караш, мәхәббәткә тугърылык,  җаваплылык
тәрбияләү. (слайд 4)

Җиһазлау:

И.
Юзеевның “Гашыйклар тавы” әсәре, презентация, әсәргә иллюстрация,  дәреслек,
җыр.

Дәрес
планы:

I. Дәресне оештыру. Уңай
халәт тудыру.

II. Үзләштерелгән
белем һәм күнекмәләрне актуальләштерү (әсәрнең язылу елын, әсәрнең жанрын  билгеләү)

III. Әсәргә
анализ ясау (әсәрдәге төп һәм ярдәмче вакыйгалар арасындагы бәйләнешне табу, анализлау).

 Дәресне йомгаклау,
нәтиҗәләр чыгару.

V. Өй эше бирү.

VI . Укучыларга
билгеләр кую. (слайд 5)

Дәрес
барышы.

I. Дәресне оештыру.

Дәреснең
максаты белән укучыларны таныштыру.

—Укучылар,
без бүгенге дәрестә сезнең белән  И.Юзеевның “Гашыйклар тавы”  әсәрен өйрәнүне
дәвам итәрбез.  Әсәргә анализ ясарбыз.

II. Үзләштерелгән
белем һәм күнекмәләрне актуальләштерү.

“Гашыйклар
тавы” әсәре – жанры буенча нинди әсәр?

Жанры
буенча – повесть- поэма. Повесть, чөнки геройлар күп, вакыйгалар күп, күләме
зур.

— Поэма, чөнки бу
–лирик эчтәлекле әсәр, авторның хисләре күп. Лирик герой автор белән туры килә.

Укучылар, мин сезне әсәрнең язылу тарихы белән таныштырып китәсем
килә. Әсәрнең сюжетын автор чынбарлыктан алган. Вакыйга аның туган якларында —
Башкортстанда бара. Автор Себергә баргач, Сәет Зилаеровның прототибы белән, ә
туган якларына кайткач, Мөнирәнең прототибы белән таныша. Һәм аларның язмышын
әсәргә нигез итеп ала.

— Әсәргә эпиграф итеп автор нәрсә алган? (Риваять)

(язмада
тыңланыла).

— Бу риваять нәрсә турында? (Аучы үрдәкне ата, матурлык бетә)

 Әйдәгез,  әсәргә әйләнеп кайтыйк әле.  Мөнирә белән Сәетнең
язмышы ничек була соң?

— Алар кайда очрашалар? (Алар урманда очрашалар.)

— Сәет Мөнирә белән  очрашуы турында ничек искә ала? (спектакльдан өзек карала).

2. “Гашыйклар тавы”
әсәренең сюжетын искә төшерү.  ( Әсәрдәге төп вакыйгаларны санап үтелә.)

Укучылар, ә хәзер әсәрдәге төп  һәм ярдәмче вакыйгаларны табабыз: 

(дәфтәргә язып киләләр)

Төп 
вакыйгалар:

—Шагыйрьнең  Себердә
Сәет Зилаеров белән очрашуы;

— Сәет белән Мөнирә
мәхәббәте;

— урманчы Сәетнең кыр
үрдәген атуы;

— сугыш башлануы;

— бер-берсен яраткан
ярларның аерылышуы;

— Сәетнең биргән
вәгъдәсенә хыянәте, аның
газаплы кичерешләре;

— шагыйрьнең
Таллыкүлдә Өмет белән очрашуы;

— Мөнирәнең вафат
булуы;

— Өметнең шәһәрне
калдырып, авылда калуы;

— Авторның 
табигатьтәге фаҗига, кошлар
язмышы өчен борчылуы. (слайд 6)

Ярдәмче
вакыйгалар һәм символлар:

— кыр үрдәген ату;

— Серле үрдәк
образы(символ);

— күлгә кошлар кайтуы;

— Гашыйклар
тавы(символ);

— яралы кош (символ);

— хыялга ашмаган өметләр. (слайд 7)

— Төп һәм ярдәмче вакыйгалар нинди алым белән бәйләнгәннәр? (слайд

—кабатлау алымы

-Нинди
вакыйгалар кабатлана?

1)  Аучы
кыр үрдәген
ата,  (риваятьтә),  
Сәет кыр үрдәге ата,  Өмет малайлар белән кыр үрдәге ата;

2)Серле
үрдәк (символ) (риваятьтә),   Өметнең төшендә;

3)    ел
саен кошлар туган якка кайта;

4)  әсәрдә
”Яралы кош” җыры кабатлана. ”Яралы кош” җырын яшьләр
җырлый,  Сәет җырлый.

5)    Гашыйклар
тавы-(символ)— риваятьтә,   Гашыйклар тавында   Мөнирә белән Сәет вәгъдә
бирешә, яшьләр Гашыйклар тавына бара.

6)   хыялга
ашмаган  өметләр ( Мөнирәнең, Сәетнең,
Өметнең, авторның өмете).

—Мөнирәнең нинди хыялга
ашмаган өметләре бар?

—Мөнирә Сәетнең исән-сау кайтуына гомер буе өметләнә.  Башта Сәет
мәхәббәтенә өметләнә.Сәет фронтка киткәч,кайтырына өметләнә.  Үлү
хәбәре килгәч тә өметләнә. Үзе үләр алдыннан да  теге дөньяда  очрашуына  өметләнә.

—улының исеме Өмет
–тормышка ашмый калган хыялы — өмете;

— Таллыкүлнең
табигате матурлыгына, кошларның күлгә кайтуына өмет;

— Ә Сәетнең?

—Сәет гомере буе
кылган гөнаһлары, хыянәте өчен үкенә, Мөнирәне, туган ягын, вәгъдә
биргән Гашыйклар тавын күрергә өметләнә;

— Автор нәрсәгә өметләнә?

— Автор
Таллыкүлнең гүзәл  табигатен күрергә өметләнә;

— Ә Өмет турында нәрсә әйтерсез?

— Өмет
тә туган авылының яңаруына, матураюына  өметләнә. (слайд 9)

Ярдәмче вакыйгалар әсәрдә нинди роль уйный?

—Бу вакыйгалар
метафора ролен үтиләр.

-Нәрсә соң ул метафора?

— Ягъни ярдәмче вакыйгаларның күчерелмә мәгънәсен табабыз.

(күчерелмә мәгънәне
табу, аңлату)

—  Кыр үрдәген ату — күчерелмә мәгънәсе
нәрсәдә соң?

Явыз, рәхимсез кешеләр табигатькә кул күтәрә, андагы җан ияләрен –кошларны үтерәләр, ана үрдәкне балаларыннан аералар. Ана үрдәк каргышы кешеләргә дә төшә.

Нәтижә; Сәет сөйгәнненән, туган җиреннән аерыла, үз баласы булуын
белми дә. Өмет гаиләсеннән, балаларыннан аерыла.

Серле үрдәк образы  нинди
мәгънәгә ия?

—
Серле үрдәк табигать  Сакчысы. Аның нигезе, тамыры. Үрдәккә атсалар,
табигатьнең дә матурлыгы бетә, күлләрдә сулар кибә. Ә сулыклар-кешелекнең, барлык
тереклекнең яшәү чыганагы. Мөнирә Өметкә төшендә Серле үрдәк булып керә, улы
белән сөйләшә. Мөнирә дә —табигатьне саклаучы. Үлгәнче авыл, тау турында
кайгырта. Гашыйклар тавын җимерергә барган бульдозерга каршы бара.

Укучылар, нинди нәтижә ясыйбыз?

— Табигатькә зыян китергән кеше үзе дә рәхәт күрми бәхетсез, мескен
була. 

— Күлгә кошлар кайтуының   мәгънәсе нәрсәдә?

Кошларның 
ел саен Гашыйклар тавындагы күлгә әйләнеп кайтуы.

—        
Ә ни өчен әйләнеп кайталар?

—        
 Кошлар үзенең туган ягына хыянәт итмиләр.

—        
Ә хәзер Сәетне кошлар белән чагыштырыгыз әле?

—        
 Сәет туган җирен оныта, читтә кала, сөйгәненә, туган ягына хыянәт
итә.

— Гашыйклар тавы ( мәгънәсе)

— Нәрсә ул тау?

 Тау-югарыга,
күк гөмбәзенә омтылган  биеклек символы.

 — Ә
ни өчен Гашыйклар тавы?

 Гашыйклар
тавы –исеменнән күренгәнчә , сөйгән кешеңә, биргән вәгьдәңә тугьрылык билгесе.
Антын бозган кеше, мәхәббәтенә хыянәт иткән кеше бәхетле була алмый. Гомер буе
вөҗдан газабы кичереп, газапланып яши. Бу-Сәет образы. Мөнирә әйтә: Гашыйклар
тавы — изге җир. Ул тау -Таллыкүлнең иманы.

— Нинди нәтижә эшлибез? Кеше дә үз
гомерендә , тауга менгән кебек, бөтен авырлыкларны җиңә-җиңә, өскә үрмәли,
бәхеткә ирешергә тырыша.

— Әйе, безнең геройлар да Гашыйклар тавында, матур табигать
кочагында вәгъдәләшәләр. Аларның тормышы матур булыр кебек. Ә алар бергә була
алмыйлар. Ни өчен? (Сәет
бу күлдә үрдәк ата.)

— Өмет нинди мәгънәгә ия?

— Өмет—кешегә
тормыштагы авырлыкларны җиңәргә булыша. Бары тик матур, изге хыяллар гына бик
авыр вакытларда да , кешелек сыйфатын югалтмыйча, кеше булып калырга ярдәм итә.
Аның өчен Мөнирә кебек нечкә, саф күңелле булырга кирәк.

Димәк,
 Өмет — кешене яшәтүче матур хыял.

Яралы кош ( мәгънәсе) — җырда,
төштә әйтелә. Төп мәгънәсе — аучылар атып, яраланган, канатлары сынган мескен, кызганыч
кош .Ул зәңгәр һавага очып  китә алмый .

— Яралы кошны кемнәр белән чагыштырыр идегез?

 Күчерелмә
мәгънәсе — Мөнирә дә үзен яралы кош белән чагыштыра . 

Ул
: “ Иң әүвәлге  әнкәбез –Гашыйклар тавында Серле үрдәк. Явыз бәндәләр Серле
үрдәкне атканнар да җиргә төшергәннәр. Яраланган, канатлары сынган кош  җирдә
яши башлаган. Барыбер мәңге-мәңге сагышланып зәңгәр һавага караган …үрдәкләр
без… Без Таллыкүлләр –кошлар   нәселеннән” ,-ди.

Мөнирә
— яшь, матур, кыю кыз, матур җырлый. Өзелеп сөйгән Сәетен югалта. Ялгыз бала
үстерә.  Аның да бер канаты, ягъни сөйгән ире юк, күңеле, җаны яралы. Бер генә
атна торып калган ирен гомере буе көтә, биргән вәгдәсенә тугры.

— Тагын кемне яралы кош белән чагыштырып була?

Сәет 
тә үзен яралы кош белән чагыштыра.

“Хәзер үзем яралы
кош сыман

Кайтыр
юлларымны югалттым”, — ди ул.

 (Сәет турында берәр
укучы сөйли)

— Сәет – 19 яшьлек, урман
каравылчысы, аны сакларга куелган кеше. Бик матур итеп гармунда уйный.
Гореф-гадәтләргә, риваятьләргә җиңел карый (заманга сылтый). Сәет сугышта яралана. Вәгъдәсен үтәми, туган якларына кайтмый.
Ләлә  исемле кыз белән Себергә китә. Аңа 25 яшь була. Ул
Мөнирәгә исәнлеге турында хат та язмый. Вәгъдә биргән Мөнирәсенә хыянәт итә. Рәхәт,
күңелле тормыш кирәк була.(“Кулда  немец аккардеоны, шнапс(аракы)
чөмерәбез,типтерәбез,кызларга күз төшерәбез. Яшәп калырга кирәк,-ди. -Бу аның —
зур хатасы. Күп еллар үтсә дә, үзенең беренче мәхәббәтен, туган авылын, атылган
кыр үрдәген оныта алмый. Кыр үрдәген аткан кулын паралич суга. Сау-сәламәт
вакытта туган авылына кайтмый, инвалид коляскасына утыргач гына, авылын,
Мөнирәсен исенә төшерә. Яңа гаиләсендә баласы да
булмый. Авылда улы барлыгын белмичә үлеп китә. Яшьлектә биргән вәгъдәсенә тугры
булмаганы өчен гомере буе газапланып яши.  Үзенең яманлыгы үзенә яманлык булып
әйләнеп кайта.

— —
Сәетнең язмышы алга таба ничек була? Автор белән очрашканда Сәет нинди хәлдә?

— Хәзер инде ул авыру, хәлсез, картайган , йөрәге яралы, әрнүле. Бик
теләсә дә, туган ягына кайта алмый, юллары бүленгән.Ул мескен, кызганыч, бәхетсез
кеше.

— Димәк,
Мөнирә дә, Сәет тә  канатлары каерылган, яралы кошка охшаганнар.

—Укучылар, әсәрдә
вакыт белән бәйле вакыйгалар бар.Чагыштыру алымы кулланыланып. шуларны табыгыз
:

(ике баганага
Таллыкүлнең, Гашыйклар тавының табигате чагыштырып языла, бәя бирелә. Бер
төркем элекке вакытка бәйле вакыйгаларны, икенче төркем – хәзерге).

              Элек      
                                              Хәзер

сәламәт
кешеләр                                        авыру кешеләр

мәһабәт
тау зур                                         зур булмаган тау

матур
авыл                                                чүп-чар белән пычранган
авыл

куе
урман                                                  сирәк агачлар

шат
тавышлар                                           карга авазлары

үрдәкләр йөзгән
күл                                 корыган күл, юкка чыккан (слайд 10)

— Әйе, табигатьне, матурлыкны югалтучы беренче булып Сәет тора.
Һәм бу аңа бәхетсезлек китерә. Ул үзенең якыннарына да бәхетсезлек алып килә.

— Ә Мөнирәнең язмышы ничек була? (Ул табигатьне, элекке гореф-гадәтләрне саклый)

— — Ә
чынбарлыктагы Гашыйклар тавының язмышы ничек соң? Таллыкүлгә килгәч, авылны
таныймы? Ни өчен? Бу юлларны китаптан табып укыгыз.

( 167нче бит)

Укытучы: Әйе, тау беткән, авыл югалган,
авыр хәлдә. Ә шундый матурлык ни өчен югалган соң? ( Анда нефть эзлиләр, җирне актаралар)

— Гашыйклар тавының матурлыгы югалуның сәбәпчеләре кем? (Беренче чиратта Өмет,
кешеләрнең комсызлыгы, эчкечелек)

 (Укучылар Өмет турында сөйлиләр: аның
үткәне һәм бүгенгесе)

  Өмет – Гашыйклар
тавын җимерүдә әтисенең эшен турыдан-туры дәвам иткән кеше. Эчә. Хатынын,
балаларын ташлап китә, әнисе үлгәч кенә акылына килә. Авылга кайтып, яңа өй
сала, әнисе яшәгән өйне дә саклый. Гореф-гадәтләргә искелек калдыгы дип караган
кешенең дөньяга карашы үзгәрә. Авылны торгыза башлый, Гашыйклар тавындагы күлне
яңадан су белән тутырырга уйлый. Үрдәк кайтуын көтә.

—Ни өчен әнисе улына Өмет диеп исем
кушакан?

— Исемен
әнисе үзенең тормышка ашмаган хыялларының үтәлүенә өмет итеп кушкан була.

— Өмет
Мөнирәнең өметен аклыймы? ( Соң булса да аңлый) (Өметнең сүзләрен китаптан табып укырга)

 —
Әйе, эш үткәч,соңынан ул да, әтисе Сәет тә үкенә, аларның хәсрәте
көчле.Сәбәбе—табигатьне рәнҗетү, мәсхәрәләү.Барлык геройлар да явызлыклары өчен
җәзасын ала.

 — Болардан
чыгып нәтиҗә ясыйбыз. Бу әсәр белән И.Юзеев нәрсә әйтергә теләгән?Авторның идеясен
табыйк әле.

—Авторның
идеясе : кеше — табигать баласы, кешеләрдә булган рухи  кыйммәтлекәр
сакланганда гына, табигый бөтенлек саклана. (слайд
11)

 —  Әсәрнең темасы: Табигатьне, гореф-гадәтләребезне
саклау, кешеләргә генә хас иң Бөек хискә—Мәхәббәткә тугърылык. (слайд 12)

— Әсәрнең
идеясен табабыз: кеше — табигать баласы, кешеләрдә
булган кыйммәтләр саклангандә гына, табигатьнең матурлыгы, чисталагы, байлыгы, табигый
бөтенлеге  сакланыр. Кеше аннан башка яши алмый. (слайд
13)

 — Әсәрдә
нинди проблемалар күтәрелә?

—Кешеләр табигатькә зур
зыян сала, пычрата, сакчыл караш бетү;

— гореф-гадәтләрнең
юкка чыгуы, аларга ышанмау;

— җәмгыятьтә эчкечелек,
әхлаксызлык көчәя;

— татар авыллыры үз
төсен югалта . (слайд 14)

— Әсәр
безне нәрсәгә өйрәтә?

— Әсәр безне — яшь
буынны гореф-гадәтләребезне, телебезне, табигатьне сакларга, аны пычратуга юл
куймаска, яраткан кешеңә — мәхәббәтеңә тугъры булып калырга, яшәүнең кадерен
белергә өйрәтә.

— Әйе,
бик дөрес.  Әсәрнең әһәмияте – ышандыру көчендә, тормышчан булуында, күтәрелгән
проблемаларның бүген дә актуаль, сәнгатьчә эшләнелеше югары булуында.

—Укучылар,
без И.Юзеевның”Гашыйклар тавы”әсәренә анализ ясадык. Ә менә  безнең яклар да
шундый охшаш таулар юкмы?

— Аның турында нәрсә сөйли аласыз?(укучы сөйләме)  (Слайдлар 16 -23)

Йомгаклау.—Укучылар
минем сезгә теләгем: туган авылыгызны, аның матур табигатен,
гореф-гадәтләрбезне саклагыз, яратыгыз.Читкә китсәгез дә, туган нигезегезне,
туган телегезне онытмагыз, сөйгән кешеләрегезгә хыянәт итмәгез, шулай булсагыз
бәхетле булырсыз.

V. Өй
эше бирү.

“Табигатьне саклау –
безнең бурыч” дигән темага кечкенә инша язарга.
(слайд 15)

VI . Укучыларга
билгеләр кую.

КАТНАШАЛАР:

Монирә Идрисова Сәет Зилаиров Лалә Өмет Зилаиров Мирсәет Зилаиров Алсу Сафа Яшьләр 1940 80 елларда булган хәлләр… Беренче акт Сәетен теше: картайган, ямьсезләш ән Сәет һәм яиь-яшь Монирә. Сәет. Исәнме-саумы. Гашыйклар тавы! Бу мин дошманны бик тиз генә жиңеп кайтырга киткән Сәет Зилаиров. Сугышның башыннан алып ахырына кадәр ут эчендә йөреп, әлләннчә үлеп, әллә ничә терелеп, мин сиңа әйләнеп кайттым’ Әллә инде танымыйсын? Исәнме-саумы, яшьлек серләремне сыйдырган, хисләремне үз иткән, сөю шатлыкларын-газапларын юллаган Таллыкүл урманы! Мөнирә, җиләгем, син, мөгаен, без очрашкан урында мине көтәсеңдер.. Мөнирәәү! Ау-у! Син кайда?! Мөнирә тавышы. Ау-уу! Син кем? Сәет. Бу мин Сәет! Мөнирә. Ой! Сез кем? Сәет. Мөнирәм! Җиләгем’ Син бөтенләй үзгәрмәгәнсең.. Кил, кочыйм. Мөнирә. Кит… Кагылма! Сә^т. Танымыңсынмени, Мөнирә? Әллә оныттыңмы бик яшьли сөйгән ярыңны? Мөнирә. Минем яшьли сөйгән ярым Сәет. Син… Сәет … түгел! Сәет. Мин чын Сәет Мөнирә. Мин синнән куркам. Сәет. Мөнирә, исеңдәме… без синең белән шушы болында очраштык… Мөнирә Минем Сәетем бөтенләй башка… Сәет. Нинди иде соң ул? Мөнирә. Ул яшь иде Башы горур, күтәренке иде. Чәчләре куе, чем кара иде Аның битләре алсуланып, ут кебек янып торыр иде. Мондый ямьсез эхтәр, килбәтсез кыяфәт… Сәет. Мөнирә’ Мөнирә. Ой! Якын килмә! Син качкын! Сәет. Эйс, мин тегенда немец әсирлегеннән качтым. Әмма үзебезгә качтым, аннан соң да әле сугыштым, яраландым Мине ядрәләр җәрәхәтләде, ярчыклары битләремне умырды, фашист итекләре, этләре тәнемдә жуелмас эзен калдырды Мине кистеләр, турадылар, ялгадылар Шулай да мин, Мөнирә, исән… ышан: мин синең Сәетен Мөнирә. Ышанмыйм Сәетнен нәфис бармаклары гармун уйнау өчен генә яратылган иде.. Сәет. Гармунның үзен биеткән монлы бармакларымны изделәр, таптадылар, Мөнирә Мин Сәет .. кил әле кочаклыйм үзеңне, элекккечә кочагыңда югалыйм Онытыйм бөтен күргән газапларымны Мөнирә Якын килмә! Син Сәет түгел! Хәзер кычкырам! Килгән Юлыңнан кире кит! Сәет Кычкырма зинһар Күзләремне тутырып бер карыйм да китәм мәңгегә, кайтмаска китәм… Мөнирә. Кит! Кит! Югал! (Свет уяна.) Сәет. Мөнирә Мөнирә! (Акылына килеп.) Ләлә Лә лә (кайтып кере) Ни булды, Сәет? Сәет. Болай гына… Саташтыра… Ләлә. Инсульттан соң ялгыз калдырырга ярамый шул сине Сәет. Сул кул кыймылдаганда әле яшәргә була. Концерт ошадымы? «Сагыну» ансамбле миннән башка жырлый аламы? Ләлә. Синең рухың анда, синең җырын… Сәет. «Яралы кош»ны җырладылармы1 Ләлә Аннан башка концерт узамы… Сәет Мине искә алалармы’’ Ләлә. Очраган берсе сине сорый. Бүген ииндн төшләр күрдең’’ Сәет. Мин күрәсе төшләремне күреп бетердем, ахры Ләлә. Алай димә, Сәет Сәет. Сизәм: лампам эчендә май кими. Ләлә. Кимүен кимеми Әмма мин башка бер нәрсә тоям, Сәет, сине нәрсәдер миңа әйтергә ярамый торган сер газаплый. Төннәр буе йоклый алмыйсың, йоклап китсәң, саташасын Ачыл, Сәет, үзенә җиңел булып китәр Минем алдымда гаебең булса да, яшермә, кичерермен Сәет. Син изге кеше, Ләлә… Ләлә. Кем ул Мөнирә? (Сәет дәшми.) Кем ул… Мөнирә’’ Мөнирә кем ул? Сәет Мөнирә? Нинди Мөнирә? Ләлә. Бу сорауны мин сиңа бирәм. Ачуланмыйм, үпкәләмим, әйт, Сәет, кем ул Мөнирә? Сәет. Син… каян беләсең? Ләлә Димәк, Мөнирә чынлап та бар Сәет Син… син… мин Ләлә. Саташасың, аны чакырасын. Аның урынына мин кнләм Сәет Ләлә, су бир Утыр Мин бу сүзне үзем башларга кыймый идем Мине озак еллар газаплаган серне чишәргә вакыт Житте Мин аны үзем белән атып китә ялмыйм Мин хәзер сөйли дә алмыйм Хәтерем әлләни түгел (Дәфтәр чыгара ) Барысы да шунда Ләлә (дәфтәрнең беренче битен ача). Ядкарь дәфтәре. Онытма мине! Онытмам син! Ул… Мөнирә1 Сәет Мөнирә… Сәет тавышы. Безнең Таллыкүл авылы Гашыйклар тавына терәлеп тора. Их, Таллыкүл урманнары! Беренче тапкыр мин аны кара урманда күрдем (Манзара үзгәрә. Урман-тауларның һәм геройларның яшь чагы.) Урманчы әтием үлгәч, Таллыкүл участогына мине, унтугыз яшьлек егетне куйдылар. Кызлар урманга жнләк -җыярга килгәннәр. Мөнирә Кызлар, әйдәгез, ял итәбез! Кызлар. Ял итәбез, ял итәбез! (Утырышалар.) Беренче кыз. Җиләк җыйдым чиләккә. Икенче кыз. Берсен аттым… Өченче кыз. Берсен каптым Мөнирә. Яна торган йөрәккә! Их, кы злар, йөрәк чынлап та яна икән ул! Әллә ни булды, акылдан язам! Беренче кыз. Акылсыз кызны бер егет тә яратмас. Икенче кыз. Әй, акыл егетләргә генә кирәк ул! Өченче кыз. Ни сөйлисез, без бит әле укучылар гына… Мөнирә. Теләсә ни әйтегез: мин… гашыйк булдым! (Сикереп торалар.) Кызлар Гашыйк булдың? Мөнирә. Гашыйк булдым. Беренче кыз. Кемгә? Икенче кыз. Хыялда1 Өченче кыз. Кинода1 Беренче кыз. Вахитка1 Икенче кыз. Заһитка? Өченче кыз. Шаһнткә? Мөнирә. Юк! Кызлар. Әйт инде, яшермә, Мөнирә1 Мөнирә. Сер булып калсын! Беренче к ы з. Ул үзе беләме? Мөнирә Белми шул, кызлар, белми! Икенче кыз. Онытырсың әле, бала! Өченче кыз. Канатлана башлаган яшьлекнең җилкенүе! Мөнирә. Кыхлар, бу шаяру түгел, мәхәббәтнең үзе! Беренче кыз. Минем дә гашыйк буласым килә! Мөнирә Икенче кыз. Әйт әле, ничек гашыйк булырга? Өченче кыз. Ни ул мәхәббәт? Мөнирә. Ни ул мәхәббәт? Үзем дә белмим, һичбер сәбәпсез шатланам, келәм. Сабый баладай дөньяга туам. Хыялга очам, сагыштан үләм Гел үзем генә каласым килә Дуслардан качам Тилерәм, шашам Әллә мин җырлыйм, әллә мин елыйм Хис урманына кереп адашам Белмим үзем дә. йөрәгем аша Агамы утлар, агамы бозлар1 Түзә алмыйча ачтым серемне, Әйтегез миңа, нишләргә, кыз.лар? Беренче кыз. Әтиең Сафа абзый сизсә… үтерә бит! Икенче кыз. Үтерде ди… Анын да яшьлеге булган ич… Өченче кыз. Мондый җилкенү бала йөрәктән Килер дә китәр, сызлар да китәр. Утлар да сүнәр, бозлар да китәр, Исең китмәсен, узар да китәр! (Авызына бармагын куеп, сызгыра.) Әйдәгез, малайлар булып биибез! (Бииләр Монирәне да биетергә тырышалар.) Мөнирә. Юк, кызлар, көчләмәгез… Булмый… Кызлар. Алай булса, җырла! Мөнирә. Малайкайларым, зинһар дип сорыйм, мине урманда үземне генә калдырыгыз Бәлки, җырлармын да… Беренче кыз. Адашсаң. Сафа абзый үтерә бит үзеңне! Икенче кыз. Соң., калсын әйдә, бик адашасы килсә, адашсын әйдә… Өченче кыз Кара аны, адашсан-нит- сән, кайтып керәсе булма! (Чыгалар.) Мөнирә Каравылчы килеп чыксын өчен, нишләргә? Әһә! Япь-яшь аккаенны кисеп киткәннәр. Әһей! Каравылчы’ Ка еныңны кискәннәр! Юк, ишетмәде. Ул монда Урман эченә кереп киткәнен күреп калдым. Кычкыруны ишетмәде Җырлап җибәрсәм? Аны җыр ярата диләр… Елмайдым карамадың. Юл бирдем — аңламадың, Кул бирдем аңламадың, Син мине санламадың, Син сине санламадың… (Капланып елый.) Сәет (мылтыгын асып керә). Ни булды? Мөнирә. Берни булмады. Сәет. Нигә елыйсың? Мөнирә. Күрмисеңмени, адаштым ич… Сәет. Әкияттәге үги кызмы ә.тлә син? Кем адаштырды? Мөнирә. Үзем адаштым ла мин… Сәет. Курыкмыйча бер үзең урманга килергә ничек батырчылык иттең? Мөнирә. Җиләккә килгән ием лә… Сәет (кәрзинне карап). Шулай икән шул. Иптәшләрең ташлап киттеме? Әле генә тавышларын ишеттем. Мөнирә. Үзем калдым ла мин Сәет. Тор, сеңелем, курыкма Күрсәт әле йөзеңне… Мөнирә. Әй, оялам ла мин… (Йозен ача.) Сәет Сөбханалла, сөбханалла! Буйга җиткән кыз икәнсең… (Текәлеп карап тора.) Исемеңне дә белик инде? Мөнирә. Бәй, танымыйсыңмени, Сәет абый? Сәет. Исемеңне әйтсәң, бәлки, танырмын… Мөнирә Мөнирә ич мин. Сәет. Кайсы Мөнирә? Нишләп мин белмим? Мөнирә. Түбән оч Мөнирә. Сәет. Сафа абзый кызымы әллә? Мөнирә (соенеп) Әйе! Тутызынчы класс укучысы Мөнирә Идрисова! Сәет. Тугызынчы класс? Укучы0 Бала гына икәнсең шул әле… Мөнирә. Мин балалыктан киттем инде Сәет Аны каян беләсең? Мөнирә. Әй… оялтмагыз инде… Сәет Әле син җырладыңмы? Мөнирә Ишеттегезмени? Мин бит әкрен генә. Кеше ишетмәсен дип кенә… Сәет Минем колак сизгер. Кош сайравын да биш чакрымнан ишетәм Димәк, син җырладың? Мөнирә Мин җырладым… еладым… Сәет Бик тә матур, бик тә моңлы елыйсың икән. Сер булмаса, әйт әле, сеңелем, кызлар кара урман эчләренә кереп, нигә елыйлар? Мөнирә. Балачак белән аерылышу бер елата, бер җырлата Сәет Хәзер мин синнән сынау алам. Ризасынмы? Мөнирә. Риза. Сәет Мөнирә Идрисова, менә бу агач төбен кара әле. Мөнирә Карадым Сәет Аны төнлә кисеп киткәннәр. Ул нинди агач? Аңа ничә яшь? Мөнирә Каен. Ана унбиш яшь булган. Сәет. Дөрес. Каян белдең? Мөнирә Каенның сырларын санадым Сәет Утыр, Идрисова! Бишле! Шушы каен хәлендә каласын килмәсә, икенче ялгызын урманга чыгасы булма! Аңладыңмы? Мөнирә. Юк… аңламадым. Сәет. Курыкмыйсыңмы? Мөнирә. Әй, курыктым, ди… Каравылчы бар ич… Сәет. Әнә япь-яшь каенны хәрап иткәннәр Сезнең кебек тыңлаусыз кызчыкларның һәрберсенә бер каравылчы кирәк. Аңладыңмы? Мөнирә. Аңладым ла… Сәет. Мә корзинеңне Әйдә, юлга чыгарып куям… (Нәни йомшак кулларына кагыла.) Мөнирә (куркып читкә ыргыла). Тотмагыз! Үзем дә кайталам… Сәет (ягымлы, назлы) Мөнирә… Шулай да әйт әле, нигә килдең урманга? Мөнирә Әйтимме0 Сәет. Әйт, Мөнирә Мөнирә (оялып, башын иеп) Мин… сезне яратам, Сәет абый! (Йозен куллары белән каплап, чыгып йогерә.) Сәет. Мөнирә… тукта… (Китә. Качып тыңлап торган кызлар әйләнеп керәләр.) Беренче кыз. Күрдегезме Мөнирәне? Икенче кыз. Чынлап та гашыйк булган! Оченче кыз. Нигә аның бәхетенә Карт егет насыйп булган? Беренче кыз. Кагылмагыз хисләренә. Икенче кыз. Бу бары кызык юктан! Өченче кыз. Яман юлга кереп бара. Коткарыйк бозыклыктан! Беренче кыз. Ул үзе «сөям!» дип әйтте… Икенче к ы з. Ышанмагыз! Шаяра… Өченче кыз. Чыннан да, язган акылдан! Коткарыйк, табыйк чара! Бала бер егеткә гашыйк! Беренче кыз. Бер дә шаккатмасана! Икенче кыз Мәхәббәтен үзе әйтте Өченче кыз. Мондый хәл юк дөньяда! Беренче кыз. Мәхәббәттә өченчеләр Комачаулап йөрмәсен! Икенче кыз. Кызык’ Күзәтик артыннан! Өченче кыз. Ул-бу була күрмәсен! (Чыгалар.) Мөнирә тавышы Нигә генә әйттем «Сөям!» диеп. Йөрим бер суынып, бер янып, Кешеләрдән генә түгел, хәтта Үз хисемнән качып, оялып. Ләлә тавышы (Монирв ядкарен укый). Күзләреңә чалынудан куркып, син узган сукмаклардан, юллардан йөрим, ә хыялым, тагын бер тапкыр гына күрергә ашкынып, без очрашкан зәңгәр болынга тартып китерә. Үзем, алларыма килеп чыксаң, поши баласы кебек, качарга әзермен. Әмма очрашудан качып кына котылу мөмкин түгел иде инде Язмыш озак көттермәде, та гын кавыштырды Исендәме, Сәет абый, без мәктәптә бәйрәмгә концерт әзерләгән идек. Мине җырлату өчен, гармунчыны читтән чакырдылар Мәктәп сәхнәсе. Залда, алдагы рәттә Мөнирә, кызлар, уртадарак Сафа абзый. Кызлар Мөнирә җырласын! Мөнирә! Сорыйбыз! (Кул чабалар ) Мөнирә Әй лә. Мин гармунсыз җырлый алмыйм ич. Кызлар. Бар гармунчы! Таптык! Сафа. Әйдә, кызым, ялындырма. Өйдәге кебек җырла! Бер кыз. Концертыбызны дәвам итәбез. Таллыкул яшьләренең ярагкан җыры: «Җиләккә бармам инде’» Җырлый үзебезнең Мөнирә’ Гармундя уйнарга Сәет абыйны чакырдык Әйдәгез, Сәет абын’ Сәет (залдан Монира янына килеп). Мөнирә?.. Мөнирә (читка тарты лып). Сәет абый? Мин бит белмәдем Кызлар эше бу. Мин куркам Әти дә килгән Сәет. Курыкма. Үзеңне ялгыз урманга барган кебек хис ит Мөнирә. Тавышым чыкса ярый ла. Сәет. Мин сиңа ярдәм итәрмен. Мөнирә. Башладык! Мөнирә. Җиләккә дип барган идем. Юри генә адаштым, Сине күргәч, телсез калдым. Адаштым дип алдаштым Әй, булмый ла… (Китмакче була.) Сәет. Синең йөргән юлларыңда Җиләкләрем түгелде. Салкын каравыңны белгәч. Күңелләрем сүрелде Мөнирә. Җиләклеккә бармам инде. Бармам инде, адашмам. Карурманда адаштым дип. Инде бүтән алдашмам (Икесе ике якка ташланалар ) Мөнирә тавышы Сәхнәдән ничек аты лып төшкәнемне, кая таба йөгергәнемне дә белмим Һушыма килгәндә мин өйгә таба түгел, капкара төнне япа-ялгызым кап- кара урманга кереп барам икән Исеңдәме, Сәет абый, минем исемдә: син дә шунда, басмада, күлдә йөзеп йөргән кыр үрдәкләренең тавышын тыңлап, моңаеп утыра идек… Сәет, I армуныи баш астына салып, күккә карай ята. Сәет тавышы Күзләрен шомырттан кара ич, Йөрәкне яндырып ала ич. Утларга, бозларга сала ич, Син әле бала ич. бала ич Карашын озата бара нч. Күңелдә төзелмәс яра ич. Юк, килмә, бик ерак ара ич.— Син әле бала ич. бала ич Карурман зчләре кара ич, Җиләкләр тезелеп кала ич, Үзәкләр өзелеп кала ич. Син әле, бала ич, бала ич. Сәет (тора, урманны тыңлый). Өлгергән ич димәгез. Җиләкләргә тимәгез. Миндәй дивана булырсыз, Яшь кызларны сөймәгез’ Мөнирә (кера). Сәет абый. Сәет. Мөнирә… Мөнирә. Тс…с… Кеше ишетә күрмәсен… Сәет. Ничек килдең? Мөнирә. Төне буе йокламадым. Сәет Мин дә сине уйладым Мөнирә Мине? Чынлапмы’’ Сәет. Әйе, Мөнирә Ярый әле килгәнсең… М ө н и р ә. Мин бик азга гына. Әти усал минем. Ул иргә таңнан эшкә, мин монда йөгердем Ой, үрдәк бәбкәләре Сәет Кыр үрдәкләре алар. Мөнирә Кара, нигә алар курыкмый- лар? Сәет Мин аларны кулга няләштерәм. Мөнирә, курыкма, кил әле монда . (Гармун теллэренв кагыла ) Мөнирә. Ой, уйный күрмәгез! Сәет Мин уйнарга уйламыйм, Мөнирә Әнә күрәсеңме, мина үрдәкләр дә ышаналар Бир ку тынны. Кер басмага Мөнирә Кермим. Сәет абый… Сәет Нигә? М өнирә Сез мине барыбер яратмыйсыз. Бала дип уйлыйсыз. Мин сезне сонгы тапкыр күрергә дип килдем Башка күренмим (Үзе, тыела алмыйча, басмага кере.) Әй. егылам! Сәет (кочагына алып) Мөнирәм… Мөнирә. Сәет абыкаем, зинһар кагылмагыз… Сәет Сулышларым белән тартып алырдай булам Мөнирәм, җиләгем, сине яратмый мөмкин түгел. Мөнирә Сәет абый, кирәкми Сәет Мин нинди бәхетле. Мөнирәм Мөнирә. Яктыра Мин кайтам Сәет Килерсеңме, тагын килерсеңме’’ Мөнирә Килермен (Сает кочагыннан ычкынырга тырыша Сает уба.) Сафа (чыбыркы тотып кера). Менә син кайда нишләп йөрисен икән, башсыз кыз! Ә син… ә син . карт башын белән балигъ булмаган кызны аздырып йөрисеңме? Икенче бергә күрсәмме! (Чыбыркысын шартлата.) Ычкын моннан, урман карачкысы! (Сәет чыга.) Утыр! (Мөнире төп башына утыра.) Мин сиңа ни дип әйттем әле? Күпме тукыдым син җүләр башка сәгать җидедән соң өйдән атлыйсы булма дип… Мөнирә. Мин кич чыкмадым… таң атканда чыктым… Сафа. Әле телеңә салынып утырасыңмы? Тан тишегеннән егетләр эзләп чалкан, оятсыз! Мин әйткәннәрне оныттыңмы? Мөнирә Онытмадым. Сафа Егетләр белән күрсәм, нишлә- тәм дидем? Мөнирә Үтерәм дидең Сафа. Әйттемме? Мөнирә. Әйттең. Сафа. Ә син нишләдең? Тыңладыңмы? Мөнирә Юк. Сафа. Кем янына килдең? Мөнирә. Үзең күрдең ич. Сафа. Мин синнән сорыйм: ни эзләп зимагор янына чаптың? Шул… шүрәле янына! М ө н и р ә. Ул шүрәле түгел. Сафа Әле яклап маташасынмы? Сиңа ничә яшь әле? Мөнирә. Уналты. С а ф а. Ул карачкыга ничә яшь? Мөнирә. Белмим. Сафа Син әле, болан булгач, аның исемен дә белмисеңдер? М в Н и р ә. Сәет. Сафа. Әле, оялмыйча, авыз тутырып, шуның исемен әйтеп торасыңмы? Үзеңнең УКучы бала гына икәнеңне оныттыңмы?! Ирегетләр алар синдәй ачык авызларны төп башына утыртырга, кәкре каенга терәтергә генә торалар! Әллә инде хәрап итеп тә ташладымы үзеңне? Хәзер үтерәм мин аны! Әйт… Мөнирә. Юк… ул андый түгел… Сафа Әйт соңгы сүзеңне! Мөнирә. Мин аны яратам. Сафа. Ә?! Йә ходам, ни ишетәм… Ана карыныннан төшүеңә кайчан… Кабатла әле, ни дидең? Мөнирә. Мин аны яратам Сафа Менә моны күрәсеңме’’ Мин моның белән, тыңламаса, җирән кашканы да туры юлга кертәм. Әгәренки шул сүзләреңне тагын бер кабатласаң,— ярам! Мин аны яратмыйм, бүген аның янына бармыйм, диген! Йә?! (Ярсып Монирә өстенә бара.) Мөнирә. Мин аны яратам! Сафа Ах, син әле шулаймы? Атаңа буйсынмыйсыңмы? Кире беткән нәмәстә! (Арка тиресенә йомшак кына итеп суга.) Яратасыңмы? Мөнирә. Барыбер яратам! Чыбыркы шартлавы һәм Мөнирәнен «Ярагам! Яратам!» дигән завышы ишетелеп тора. Мөнирә тавышы. Исендәме, Сәет абый, сине, балигъ булмаган кызны ялгыш юлга юнәлтүдә гаепләп, районга чакырып, эт итеп сүктеләр, тагын кабатланса, эштән куу белән янадылар. Әмма бернинди чара да безне аерырлык түгел иде инде Без сирәк кенә, урманда очрашуны дәвам иттек. Басмада Сәет Мөнирәне көтә. Караңгы. Мөнирә (керә) Кыйгак-кыйгак! Сәет. Бак-бак-бак-бак! Мөнирә. Мине эзләп тап-тап-тап-тап! (Кача.) Сәет Мин сине бәйле күзләрем белән дә эзләп табам. Мөнирәм… Мөнирә кача, Сәет эзли. Ниһаять, Мөнирә— аныи кочагында. Үбешәләр. Сәет юри генә егылган була, Мөнирә аны юри генә күтәрен торгызган була. Музыка. Мөнирә. Әллә кем ни генә әйтсә дә, Кабатлыйм кадерле исемне, Кояшым чыкса да, батса да, Барыбер яратам мин сине! Сәет. Арада гайбәтләр йөрсә дә, Кавышу чарасы табылыр, Ямансу хәбәрләр килсә дә, Яратам мин сине барыбер! Мөнирә. Язмышым, аерма бәхеттән. Табигать безне тиң яраткан, Башканы теләмим яшьлектән: Барыбер мин сине яратам! Гашыйклар тавына күтәрелергә баралар. Шул вакыт җыр өзелә. Алар тау итәгендә туктай калалар. Ләлә (ядкарь дәфтәрен дәвам итә). Сугыш башланган елны миңа унсигез яшь тулды Яуга китү хәбәре сиңа көз көне килде Йә хода, кавышып та өлгермәдек, аерылышабыз да. Язмышларыбызны бәйләп өлгердек, авыл советына барып язылыштык. Әткәйне урман кисәргә озаткан идек. Исендәме, Сәет абый, аерылышу көнебез… Сәет. Безнең сәгать сукты, Мөнирә… Мөнирә. Исән йөреп, сау кайта күр инде, Сәет абый… Сәет. Әй, безгә ни булсын, бер ай да узмас, дошманны үз җирендә, көлен күккә очырып, кайтып җитәрмен Мөнирә. Шулай гына була күрсен. Сәет Кешеләр генә түгел, киек кошлар да әйләнеп кайталар әле. Мөнирә. Карале, бу кыр үрдәкләре нигә китмиләр, вакыт ич инде? Сәет. Алар, киткәч, нигәдер кире кайттылар. Мөнирә. Әллә юлларын сугыш v 1- деме? Нигә алар якын килмиләр, алар сиңа ияләшкәннәр иде бит? Сәет. Кичә мин бер үрдәккә аткан идем, әллә… Мөнирә. Аттың? Сәет абый, нишләдең? Нигә? Ни өчен? Сәет Мин бит урманчы гына түгел, сунарчы да. Аерылу төнендә учак ягып, кыр үрдәге белән сыйланып, Гашыйклар тавында икәү генә утыру иде ниятем. Мөнирә. Хараплар иткәнсең, Сәет абыкаем… Үтердеңме? Сеет. Үлмәде бугай. Күлгә килеп төшкәч, эзләгән идем, табалмадым. Мөгаен, яралангандыр Ана үрдәк булды, ахрысы, балалары. Мөнирә. Риваятьне оныттыкмы әллә, Сәет абый? Сәет. Нинди риваять? Лалә тавышы. Элекке дәверләрдә Гашыйклар тавында түгәрәк тирән күл булган Туган җирләрен сагынып, тезелешеп, язларын киек кошлар кайтканнар. Көннәрдән бер көнне шул якның сунарчысы, нәни балалары белән күлдә йөзеп йөргән кыр үрдәген аткан да. пешереп ашарга ниятләп, ут өстендәге казанга салган Бер көн кай наган үрдәк, ике көн, өч көн… һаман пешми икән. Җиденче көн дигәндә, серле үрдәк казаннан күтәрелеп, зәңгәр һавага очкан… Шул көннән соң Гашыйклар тавының матурлыгы күзгә күренеп сулган, күле корыган Бик озак еллар дәвамында гына тауның гүзәллеген кире кайтара алганнар Мөнирә. Оныттыңмы әллә, Сәет абый? Сәет. Әй, ышанма иске йолаларга, берни булмас! Мөнирә Хәерлеге юрыйк.. Менә алар нигә кире кайтканнар. Яралы кошны эзлиләр, таба алмыйлар Нигәләр аттың, Сәет абый? Сәет. Юкка борчылма, җиләгем, бер үрдәген югалтканнан Таллыкүл корымас Без язмыштан өстен яңа чор кешеләре! Кара әле минем күзләремә Онытмассыңмы ми не, әйт Таллыкүл буйлары ишетелерлек итеп! Мөнирә. Менә ядкарь дәфтәре . Сакла… Онытма мине! Сәет. Онытмам сине! (Җырлыйлар ) Сакла мәңгегә истәлегемне, Исә юл җиле, аерылу җиле Сау бул. саф гөлем, Зәнгәр яшьлегем, Онытма мине! Онытмам сине! Калыр еракта Гашыйклар иле. Кагылыр килеп яшьлегем җиле. Кайтыр моң булып, Әйтер мин булып: Онытма мине! Онытмам сине! Тормыш юлында, гомерең соңында Яшьлек дәфтәрен актарсаң иде… Күңелең үсәр. Исеңә төшәр Онытма мине! Онытмам сине! Мөнирә. Әйдә, гашыйклар тавына күтәрелеп ант бирик! Сәет. Әби бабайлар әкиятенә ышанасыңмы? Син яшь бала шул эле Мөнирә. Борынгыдан калган гадәт, исеңә төшерәм, Сәет абый Ләлә тавышы Шул тау башына менеп, гашыйклар бер-берсен ташламаска, гомер буе тугры булырга, шул урында кабат очрашырга вәгъдә биргәннәр Кем дә кем антын боза, нинди дә булса бәла килә: ул адәм йә авырый, йә үлә, йә бәхетсез язмыш ка дучар була Мөнирә. Киттек, Сәет абый1 Сәет. Әйдә, күңелең булсын… (Гашыйклар тавына менәләр.) Мөнирә. Без икәү — Гашыйклар тавында. Төн танны озаткан чагында Сәет. Күзләрне тутырып карыйм бер Сагышлы аерылу таңында. Мөнирә. Аста—күл, үрдәкләр тирбәлә. Китәргә юллары бүленгән. Сәет. Мин барлык көчләремне җиңәрмен. Мин өстен калырмын үлемнән! Мөнирә. Онытма бу төнне, бу танны, Сәет. Ә мине? Киткәч тә онытырсың. Мөнирә. Бегелә-сыгыла гармун уйный, Ул ничек онытылсын! Сәет. Сагынганда нихәл итәрмен? Көтәрсеңме мине? Мөнирә. Көтәрмен! Сәет Вәгъдәме? Мөнирә. Вәгъдә! Сәет. Очрашу таңнарын без көтик! Мөнирә. Көтәрмен. Вәгъдәмне җил алмас. Сүзләрне җыр белән беркетик! Сәет. Гашыйклар тавында Мөнирә. Гашыйклар җанында Бергә. Вәгъдәм дә, ядкарь дә югалмас! Вәгъдә җыры Ниндидер моннар бар. Ниндидер шомнар бар Каеннар, имәннәр шавында, Онытыйк шомнарны, Каршылыйк таңнарны Бергәләп Гашыйклар тавында. Без тауның башында. Мәңгелек каршында Гашыйклар кавышкан урында Җанда Ай нурлары, Хисләр саф, югары: Биектә — Киек каз юлында. Син әле янымда, Хушлашу таңында Сүз бирик изге Җир алдында: Аерылган көннәрдә, Булыйк гел үрләрдә, Булыйк гел Гашыйклар тавында! Ләлә (ядкарь укуны тәмамлап). Аерылган көннәрдә Булыйк гел үрләрдә: Булыйк гел Гашыйклар тавында… Ядкарь шунда өзелә Сәет. Шул көнне мин фронтка киттем. Аннан соңмы? Окоп, үлеш, кырылыш. . Соңыннан гына белдем: бер һөҗүмнән соң өйгә «үлде» дигән хәбәр җибәргәннәр. Дошман тылында йөрдем, үле гәүдәләр өстеннән шуыштым. чәнечтем, үтердем Гашыйклар тавы яшьлекнең хыялый бер мизгеле булып кына калды Остенә сызгырып бомбалар яуганда, һәр адымда үлем сагалаганда яшьлек хатирәләре сүнә икән Камышлыкта калып, күпме газап чиктем. яраландым, әсирлеккә эләктем, качтым, үзебезнең якка чыктым. Өйдәгеләр өчен мин — һәлак булган кеше… Аннан соң госпитальдә синең белән очрашу… Л ә л ә. Шуннан соң без икебез монда — Себергә минем туган җиргә киттек. Нигә син минем белән киттең, Сәет? Нигә Гашыйклар тавына, Мөнирәгә кайтмадың? Сәет Әллә әсир дигән хурлыклы тамга белән кайтып күренәсе килмәде… әллә… үзем дә аңлата алмыйм хәзер. Лә лә. Нитәләр генә сөйләттем Сәет. Мин сине алдамадым, Ләлә. Мин сине биктә ихтирам итәм Син булмасаң. Ләлә Ихтирам гына иткәнсең шул… Сәет. Еллар узды, җилләр исте — үзебезнең Таллыкүлне искә төшереп, сулар акты — тирбәлеп, атылган үрдәкне, юллары бүленгән киек кошларны хәтерләтеп тауга менгәндә тын кысыла башлады без йөгереп менгән Гашыйклар тавын сагындырып. Мин түгелме саф җанлы табигать баласы Мөнирәгә «Кайтырмын, көт!»—дигән егет9 Гомеремнең соңгы еллары — тоташ газап Ник кайтмадым Таллыкүлгә, мин бит вәгъдәләр бирдем Мөнирәгә, Гашыйклартавына Гөнаһсыз пакь күңелле яшүсмер, бәлки, мине көткәндер тилмереп… Әллә ничә тапкыр кайтырга, бу фани дөньядан киткәнче Мөнирәдән бәхиллек сорарга ниятләп карадым. Дүрт ел үлем белән көрәшкән һәм җиңеп чыккан солдатның шуңа батырлыгы җитмәде Хәзер, бик теләсәм дә, кайта алмыйм Вәгъдәгә хыянәт… Әллә, мин әйтәм, язмыш шуның өчен үземне каһәрлиме? Ярты гәүдәм хәрәкәтсез… Ләлә. Сәет, тынычлан… Сәет. Хәзер бөтен өмет синдә, Ләлә… Әгәр мин… әманәт тапшырсам син… анда… бара алырсыңмы? Ләлә. Кая? Сәет. Гашыйклар тавына Мөнирәгә. Ләлә Гашыйклар тавына? Мөнирәгә? Мин? Сәет. Әйе. Син. Ләлә. Мине… үзеңнең хатыныңны… аның янына? Юк! Юк! Сәет. Ләлә, бу… минем әманәтем. Мин… дөньядан аның бәхиллеген алмыйча китә алмыйм Ләлә Мин сине шундый хәлдә ташлап китимме? Юк, Сәет. Сәет. Минем өчен борчылма… Ләлә. Юк, Сәет, булмый… Кузгатма иске яраларыңны. Врач буларак әйтәм. Сәет. Бу… минем соңгы үтенечем… Ләлә. Мин… нишләргә тиеш? Сәет. Таллыкүл… Мөнирә Идрисовага шушы тасмадагы җырны тапшыр… Ләлә. Ярый, Сәет, мин барам. Сәет. Мин сиңа ышанам, Ләлә… Сәлам барысына да… Таллыкүл камышларына. Гашыйклар тавына. Зәңгәр яшьлегемә. . Хәерле юл! «Яралы кош» җыры ишетелә. Икенче акт Җәй ахыры. Якында гына шәрә тау. Суы аз 1ына калган, сазлыкка әверел! ән күл. Басма. Аяда, аякларын салындырыи, Мирсәет белән Алсу утыралар. Мирсәет. Их, җаныем, суларда… Алсу. Су чәчрәтеп уйнарга! Мирсәет Чәчрәтерлек суы да юк… Алсу Камышлары бар ич Мирсәет, күлгә керергә курыкмыйсыңмы? Мирсәет Медаль аласын киләмени? Алсу. Нинди медаль? Мирсәет Суга батучыны коткарган өчен! Алсу. Аласым килә! Килә! Мирсәет (балакларын сызганып /Бәхил бул, киттем! (Тошә.) Алсу Кара аны, батсаң-нитсәң, кайтып керәсе булма, җаныңны алырмын! Мирсәет. Минем җаным юк, Алсу! Алсу. Кайда? Мирсәет Саклык кассасына салдым. Алсу. Нигә? Мирсәет Васыять калдырам. Кайтмый калсам, барып алырсың. Алсу. Үзең булмагач, синең җаның белән нишлим мин? Мирсәет. Ярар, алайса, үзем белән алып китәм… Коткарыгыз, батам! Алсу. Әллә чынлапмы? Мирсәет. Валлаһи, батам! Алсу, бир кулыңны! Алсу. Мине дә үзең белән кул төбенә алып китмәкче буласыңмы? Юк инде… Кара, мин сине шаярасын дип торам… Мә, тот! Таяк сузуга, Мирсәет аны үзенә тартыи төшерә. Аның кычкырган, бераздан тынган тавышы гына ишетелә. Алар күтәреләләр. Алсу — Мирсәетнең кочагында… Әрсез! Мәхәббәтсез! Чәчләрне туздырып бетердең… Мирсәет. Иртәгә китеп югалачак сөйгән ярыңны коткарган өчен! (Камыш җикене суза.) Төсем итеп сакла! Алсу (ала). Сине сагынып мин дә шулай саргаерга сүз бирәм Әбәү, кыяфәтсез, ю тәпиләреңне! Мирсәет (аякларын юып). Әллә иясе бар инде бу күлнең? Аяктан тартты… Алсу Аяк юарлык суы да булмаган күлгә кем ия булсын… Мирсәет. Алсу! Алсу. Әү! Мирсәет. Әгәр мине бик сагынсаң, аягыңны суга тык! Алсу Ярар Аягымны гына түгел, башымны да тыгармын, яме? Мирсәет Ярар. Бу күлнең дә иясе булган, ди… Алсу. Әкият! Безнең оныклар нинди әкият сөйләгән булырлар икән? Мирсәет «Борын-борын заманда Таллыкүлдә бакалар бакылдаган, имеш…» Алсу Янәсе! Әй, безгә тавы ни дә күле ни . Барыбер китеп югаласы. Син — иртәгә… Мирсәет. Син — бер елдан. Әле шушы кипкән бака күлен дә сагынган булырбыз. . Мин бүген шушында узган балачагым белән саубуллашам. Алсу. Кит аннан, котсыз, минем белән саубуллашырга килгән дисәм… (Үпкәләп басмадан китә.) Мирсәет. Тукта инде, үпкәләмә. Аерылышу кичендә булса да, күзләремә караган бул. Яратам ич мин сине. . Алсу, һи, сез тасма телләргә ышансаң… Китәсез дә онытасыз! Мирсәет. Ә сез, кызлар җилбәзәк күбәләкләр. Без китү белән. Алсу. Ә сез, егетләр… берәр чибәр кыз күрсәгез….. М ирсәет. Ә сез—кызлар Алсу. Ә сез… егетләр… барыгыз да вәгъдәсезләр! Мирсәет Кем9 Безме вәгъдәсезләр? Алсу. Менә борынгылар ярата да, көтә дә белгәннәр. Дуэт Барсы да узганнар, Барсы да үткәннәр, Элек тә кочканнар, Кочканүпкәннәр. Таһирлар киткәннәр, Зөһрәләр көткәннәр, Барсы да узганнар, Барсы үткәннәр. Өзелеп көткәннәр. Түземнәр, сабырлар Гашыйклар тавында Мәңгегә калырлар Барсы да узганнар, Барсы да үткәннәр. Гашыйклар ярларын Сагынып көткәннәр. Егетләр киткәннәр. Яшь кызлар көткәннәр, Барсы да узганнар, Барсы үткәннәр Өзелеп көткәннәр, Түземнәр, сабырлар Гашыйклар тЯвында Мәңгегә калырлар Ә безнең мәхәббәт Узмаган, алдадыр, Гашыйклар тавында Кавышыр таңдадыр Җил булып исәрмен. Су булып агармын. Мин сине югалтмам, Эзләп табармын Өзелеп көткәннәр, Түземнәр, сабырлар Гашыйклар тавында Мәңгегә калырлар! Алсу. Мипсәет, куып тот мине! (Аяк астыннан иске оәфтарне аңа ата) Мирсәет. Алсу, тукта’ (Каршыларына Лалә килеп к ера.) Ла ла. Исәнмесез, матурларым? Мирсәет. Исән булмасак, әллә син доктормы? Алсу Әссәләм-вәссәләм! Лалә. Әйе, мин чыннан да доктор. Әйтегез әле. Гашыйклар тавы кайда9 Мирсәет. Алдыгызда биз әнә! Лә лә. Шушымы9 Мирсәет Ышанмасаң анысы синең эш. Л ә л ә. Ә Таллыкүл? Алсу. Әллә сез Каф тау артыннанмы? Ләлә. Ссбердән. Таллыкүл чыннан да шулмы9 Мирсәет Шул димен ич инде! Ләлә. Талы да, күле дә юк икән. Мирсәет. Кирәге дә юк! Ләлә. Мин… Мөнирә Идрисованы эзлим Аны каян табарга9 Мирсәет. Алсушка, аның Мөнирә Идрисова белән сөйләшәсе килә’ Алсу. Барсын, сөйләшсең., бик кирәк булгач… Шушы тирәдә Мөнирә Идрисова! Мирсәет. Әнә! Алсушка, йөгер, тотам! Алсу Тоттырмыйм! (Чыгып йогерә- ләр.) Ләлә. Әллә алдадылармы Гашыйклар тавы дип Корыган күл, сулган урман Тукта, нигә соң әле мин үз иремнең сөйгәненә килдем? Кире китәргәме әллә9 Юк, мине монда Сәетнең әманәте китерде… Үзеңне ничек тә җиңәргә тырыш, Ләлә… Бу нинди чәчәкле җырлы дәфтәр9 (Ала, укый ) Каршылыйк яшьлекнең таңын Яратып, кочак җәеп Онытма мине, Мөнирә! Онытма мине, Сәет! Ядкарь дәфтәре… Ташлаганнар Тынычлан, йөрәк димәк, көндәшем Сәетне күңеленнән йолкып аткан Яңа салынган өй ягыннан Өмет чыга. Болдырг а утырып тәмәке кабыза. Ләлә. Исәнмесез? (Өмет дәшми ) Исәнмесез? Өмет (теләмичә) Исән әле. Ләлә. Зилаировларның ое шушымы9 Өмет. Шушы булса, ни әйтерсез? Ләлә. Әллә сез Зилаиров нәселеннәнме? Өмет. Булуы да ихтимал Зилаиров- ның кайсысы кирәк? Ләлә. Сәете. Өмет Аның исеме генә калды., мәрмәр ташта Үлгәннәрнең кемгә кирәге бар9 Ләлә. Сиңа, миңа Өмет. Сиңа нигә ул? Ләлә. Мин аны бераз белә идем Өмет Белә идегез9 Әллә очраштыгызмы? Ләлә Фронтта. Ул яраланган иде. Өмет Аннан соң., терелдеме? Ләлә Терелде. Тагын һөҗүмгә китте Өмет Сез аны исән чагында чыннан да күрдегезме9 Ләлә. Чыннан да Өмет Кайчан? Ләлә 1945 ел. Май башы Германия Өмет Шуннан сон., сигезенче майда һәлак булды дип. икенче тапкыр үлем хәбәре килде Ләлә Кызганыч Өмет Ниндирәк иде ул? Төсе, хоиы, табигате9 (Аракы алып чыга, остәлгә куя). Егылып эчүне ташласам да, бу уңай белән әзрәк ярый торгандыр Утырыгыз (Рюмка ларга сала} Искә алыйк (Эчә Ләлә аяыз тидерә) Әлегерәк килсәгез, өстәлдә кыр үрдәкләре булыр иде Ләлә Алар ташлап киттеләрме9 Өмет Без. ягъни мәсәлән, нефтьчеләр, аларны кырып салдык. Музейга куярга да калмады Лале. Сездә монда да бик каты сугыш булып узган икән… Табигать белән… Өмет. Әйе. Сугыштык. Без җиңдек! Күкрәк тулы орден-медаль! Капкалап утырыгыз… Лә ла. Сез җырлыйсызмы? Өмет. Без бер генә җыр беләбез: «Салып җибәр салганны, сорама каян алганны! Салып җибәрсәң салганны, баса йөрәк янганны!» Әти кеше җырлый идеме*’ Лә лә. Аның тавышы бик тә ямансу, моңлы иде Өмет. Берәр җырын хәтерләмисезме? Ләлә. Онытылган. Искә төшерермен. Өмет. Ул… ниндирәк иде? Ләлә. Күзләрендә ниндидер тирән сагыш. синеке кебек. Чәчләре дә синеке кебек каты, кара иде. Сез әллә аның туганымы? Өмет. Юк. Мин аның туганы түгел. Мин Сәет Зилаировның үзе киткәч туган малае. Ягъни мәсәлән, Өмет Ләлә. Сәет Зилаировның малае бармыни*’! (Сикереп тора, үзен җиңеп, утыра.) Өмет. Балалары барлыгын белмичә теге дөньяда ятучылар өчен! (Эчә.) Аның малае гына түгел, оныгы да бар әле… Әнә үзе килә… ягъни мәсәлән, минем малаем Мирсәет. Исәнме! Өмет. Нихәл! Менә… бабаңны фронтта күргән кеше килгән. Ләлә. Ә… ә… без таныш инде. Өмет Бабаңны соңгы тапкыр күргән… Мирсәет. Ну и что?.. Кайдадыр бер гармун ята бугай. Бир әле! Өмет Иске өйдә Кереп ал! (Мирсәет, сызгырып, ойгә керә.) Ләлә. Нигә ул… әтисе белән шулай… Өмет. Аралар салкын. Әнисе белән калада… аерым . Мирсәет (гармунда русча кой акыртып чыга.) Җаны бар әле моның! Өмет Бабаңның җаны анда . Аны да, мине дә армиягә шул озатты. Хәзер сине. Мирсәет. Хәзер Гашыйклар тавына менәбез. Өмет. Бабай-әбиләрең антны таң алдыннан биргәннәр… Мирсәет Безгә барыбер! Озатырга киләсеңме? Килмәсән дә ярый! Өмет. Киләм. Мирсәет. Прощай! (Гармун уйнап чыга. Өстәлдәге аракыны кесәсенә алып тыга.) Өмет. Безнең якты киләчәк… Ләлә. Өмет, бу дәфтәр сезгә таныш түгелме? Өмет (дәфтәрне ала, актара). Бу бит әнинең ядкарь дәфтәре. Каян алдыгыз? Ләлә. Җирдә аяк астында ята иде. Өмет. Әйе., әйе… искә төшә Димәк, мин аны яңа өйгә күчкәндә, чыгарып аткан мын… Дөресен әйткәндә, мин аны, югалтып, эзләп тә карадым… Аннары кул селтәдем … Кызык Ниләр язды икән? Л ә л ә (ядкарь дәфтәрен укый.) Йөзләрдә хәсрәте күренер, Күзләрдә тамчылар күренмәс. Кошларның юллары бүленер, Ярымның юллары бүленмәс. Толымым билемә уралыр, Өметем кайгыга уралмас, Киек кош юлларда югалыр. Сөйгәнем яуларда югалмас! (Бер олешен Өметкә бирә.) Өмет. Көйләмә син миңа, авылым, Яуларда үлгәннәр бәетен. Туктатып сугышлар давылын, Барыбер кайтыр ул—Сәетем! Ләлә. Баламны күкрәккә кысам мин: Ул сиңа охшаган шул кадәр! Әйтмәгез, тыңламыйм, ышанмыйм: «Үлде!» дип килсә дә йөз хәбәр… Мөнирә (сабый баласын кулына тоткан). Өметем минем, асыл егетем, үчтеки, үчтеки! Әттәне сагындыңмыни, мин дә бик сагындым шул аны. Хәзер кайтыр, озак көттермәс… (Чыбыркы тотып Сафа керә.) Сафа Көтмә, кызым, кайтмас Сәетең. Мөнирә (сабый булып). Нигә алай дисең, дәү әттә? Сафа. Үлем хәбәре килдеме, килде —факт! Тагын бер факт кирәкме? Урман кискәндә берәүне очраттым. Ул Сәетне әсирлектә күргән Аннан соң кара кәгазь килде Мөнирә. Ул… үле килеш күргәнме? Сафа Тиресе белән сөяге генә калган иде, ди.. Бичара… Мөнирә Сөйләмә, дәү әткәй, минем әттә бичара түгел! Сафа И кызым, атаң сүзен тыңламый ялгыштың. Әйдә, киттек үзебезнең өйгә, атаң нигезенә Саргайма япь-яшь килеш, үлгән иреңне көтеп Тәрәзәне кадаклыйбыз да… Мөнирә Ачуланма, дәү әттә, без кайтмыйбыз. Без әттәне көтәбез. Сафа. Тач үземә охшагансың, кире беткән нәмәстә, тагы чыбыркы көтәсеңме? (Селтәнә.) Мөнирә. Ул кайта, ул монда кайта, без моннан китмибез Сафа. Әй б£ла, бала… Үзең дә һаман нарасый шул. Чыбыркы түгел, тел тидерергә дә җәл Теге вакытта чынлап суктырасы калган. (Чыгарга кузгала). Мөнирә (чыбыркыны ала). Әткәй! Сафа Акылыңа килденме әллә? Мөнирә. Онытып калдыргансың… Сафа Балалы өйнең матчасында чыбыркы булсын! (Чыга). Өмет (дәвам итә). Синнән тик бер ядкарь-дәфтәрең… Югалтмый кадерләп сакладым. Төшемдә күрәм дә сагынам Өметнең яшь бала чакларын. Мөнирә. Өмет балам, нишләдең? Өмет Берни дә эшләмәдем Мөнирә. Кил әле, кил. Күлмәген ертылган, борынын канаган. Сугыштыңмы әллә? Өмет. Сугыштым ла… Мөнирә. Кем белән? Өмет. Түбән оч малайлары белән. Мөнирә. Кем башлады? Алармы? Хәзер әниләренә барам. Өмет Үзем! Мөнирә. Нигә? Өмет Мыскыл итмәсеннәр. М ө н и рә. Ни дип мыскылладылар? Өмет Мине үрдәк диләр… Мөнирә Шуңа ачуландыңмы? Өмет Тагын бер әйтеп карасыннар! Мөнирә Дөрес әйткәннәр, Өмет Без чынлап та үрдәкләр Өмет Син дә мыскыл итәсеңме? Мөнирә. Туктале, тыңла мине… «Үрдәк» дигәнгә бер дә үпкәләмә. Нәселебезгә мәнге чәпәлгән кушамат ул Шәҗәрәбезда җиденче бабабыз да, аннан элгэреләре дә үрдәкләр Ин әүвәлге Әнкәбез Гашыйклар тавындагы Серле үрдәк Аны явыз бәндәләр атып Җиргә төшергәннәр Канатлары сынган яралы кош Җирдә тормыш итә башлаган. Барыбер гел-гел сагышланып зәңгәр күккә караган. Шуңадыр без яралы, моңлы нәсел Үрдәкләр без! Өмет Минем үрдәк буласым килми! Мөнирә Буласың киләме, килмиме, син дә үрдәк, балам Табигать язган язмышны син генә үзгәртә алмыйсын. Өмет. Бел: кеше маймылдан килеп чыккан! Мөнирә. Каршы килмим. Кайбер адәмнәр, чыннан да, маймылдан яралгандыр. Без— Таллыкүллеләр кошлар нәселеннән… Өмет Каян алып әйтәсең моны, әнкәй? Мөнирә. Хыялда да, төштә дә гел кош булып очам Маймылдан яралган булсам, агач башына үрмәләүдән узмас идем. Нигә соң мин биеккә кошлар югарылыгына күтәреләм дә уяна-уяна гына Җиргә төшәм?.. Өмет (укый). Нинди уй бу газиз башымда Берсе дә аңламый иделәр «Өметең унсигез яшендә, Әллә син хыялый…» диделәр. Лә лә. Кыен ул йокысыз төннәрдә Җилләр дә тәрәзә чиртмәсә Хәсрәтем сөйләргә кемнәргә9 Өметем-балам да читләшә? Өмет. Өметем-баламнын һәр сүзе Ут булып йөрәккә уелган Кул тартмый бу хакта язарга… Гашыйклар тавына ни булган? Бульдозер юрелтесеиә халыкның шаушуы кушыла. Мөнирә. Тукта! Сүндер моторыңны! Өмет тавышы Ни кирәк сезгә9 Мөнирә. Гашыйклар тавын мәсхәрәләргә без рөхсәт итмибез! Өмет Рөхсәт итмисез9 ’ Сез? Безгә?! Монда бораулау эшләре башлана. Приказ! Мөнирә. Без аны дөрес түгел дип табабыз! Өмет. Китегез юлдан! Мөнирә. Тапта! Үткәрмибез’ Өмет. Дәүләт планын өзгән өчен җавап бирерсез’ (Танып). Әнкәй9 ! Син?! (Юлдан күтәреп ала) Мөнирә Йә алла Омег9 Син?! Өздең өметләремне Ник шуңа ризалаштың9 Өмет. Мин кушканны үтим Туктале, нишләп юкка тавыш куптарасын? Котыртып, халыкны күтәргәнсең Мөнирә. Беләсең нч Гашыйклар тавының изге икәнен Ул Таллык үлнен иманы ………. Өмет. Изге . иман. . Муллалар сүзен сөйлисең. Мөнирә. Мәңге искермәскә тиешле йолалар бар Гашыйклар тавы Өмет Җитте! Монда дини картлар корбан чалалар Димәк, бу урын, начальник әйткәнчә, искелек калдыгы Без аны тар- мар итеп, хәрабәләрендә яна тормыш корабыз! Мөнирә. Гашыйклар тавында нефть юк! Өмет Син беләсеңме, безме? Мөнирә. Тау астында су агып ята….. Өмет Нәрсәгә таянып әйтәсең? Мөнирә Риваятькә! Үрдәк киткәннән соң аның күле тау астына качкан Өмет Дин әкиятләре! Мөнирә Борынгылар хак әйткәндер: тавын ташлап киткән үрдәк менә шуңа күрә кайтмый да инде Өмет Хыялый! Гомерен буе кайтмаган иренне көтеп картайдың Җүләр син, әнкәй! Без эш кешеләре! Эш! Эш! Йолага килгәндә, аңла: чор башка, җыр — — башка, яшьләр, машиналары булмаса, тауга күтәрелергә иренәләр Кайда туры килә… шунда… Мөнирә (Өметнең яңагына суга). Оятсыз! Өмет. Ах, шулаймы9 ! Барыбер безнеңчә булыр! Л ә л ә (укый). Очалмый төшкәндер яралы… Таллы күл суында киек кош Хәбәр бу — юллары ураулы,— Көтәрмен унар җәй, унар кыш. Өмет. Күзәтәм киек кош эзләрен, Китәрдәй булам ла кушылып. Уянып яхларын, көзләрен Күңелем җилпенә кош булып Лалә. Карурманда юри адашулар Калды, ахры, матур төш булып. Үзең кайталмасан. төшләремә Кайтчы, зинһар, очар кош булып… Мөнирә. Сә-е-т! Сәет. Әү-ү! Мөнирә. Син кайда? Сәет. Әллә кайларда! Мөнирә Тавышың кайтты, үзен юк! Сәет Кичер, Мөнирә, мин алега кайталмыйм! Мөнирә Сине шундый күрәсем кила, Сәет… Сает Мөнирәм, көт! Мөнирә Исән генә бул, Сәетем, сабыр канатларым сынганчы көтәрмен. Сәет Мин Серле үрдәк белән бергә кайтырмын! Мөнирә. Син але үзен киткәч туган улың Өметне дә күрмәдең Ул инде ир-егет, үзенә охшаган . Сает. Улым? Өмет9 Күзләре нинди9 Чәче9 Мөнирә. Тач үзен инде Сәет Каян алдын шундый ягымлы исемне? Мөнирә. Әллә, үзеннән үзе. ихластан.. Сает. Әй гармунымны сагындым, Мөнирә. Ана тузан кунып, телләре күгәреп беткәндер инде. Мөнирә. Сайраплар тора. Оныгын уйный. Сәет Минем оныгым да бармыни? Исеме ничек? Мөнирә. Мирсәет. Сәет. Тагын бер Сәет? Мөнирә. Мин аңа тугач ук шулай дип дәштем. Башка исем юк. Сәет. Их, Мөнирәм, гармунда уйнап, сине җырлатып. Таллык үл урманнарында адашырга! Мөнирә. Әйдә, адашыйк соң… Яшьлектән, аи-ак томан эченнән, аи-ак күлмәк кш ән кызлар иәнда була. Беренче кыз. Мәхәббәтен кайда? Сәетең? Икенче кыз. Калды дәфтәр битендә… Өченче кыз. Ялгыз саргаюлар читен лә… Беренче кыз. Яшьлегеңне зая үткәрдең… Өченче кыз. Их, Мөнирә, бик тә ялгыштың… Мөнирә Араларны Өмет якынайта. Әнә! Әнә! Сәет! Ул кайта! (Җырлый). Карурманга барган идем. Юри генә адаштым. Сәет. Мине күргәч, телсез калдың. Адаштым дип алдаштың. Мөнирә. Синең йөргән юлларында Җиләкләрем түгелде. Кырын каравыңны белгәч. Күңелләрем сүрелде… Сәет, элекке кебек җырла! Сәет. Тырышам бит… Мөнирә. Без элек тырышып җырламадык, үзеннән үзе… Сәет. Ничек җырлый идек сон без, онытылган Мөнирә. Дәртле, сөенечле, өметле иде җырыбыз Хәзер авыр хәсрәт тавышыңда. Әйдә, элеккечә җырлыйк… Сәет. Җиләклеккә барма инде, Барма инде, адашма.. (Үзе дә. тавышы да югала). Мөнирә. Сә-ет! А-у-у! Син кайда?! Ник дәшмисен?. Өмет (укый). Өмет балам, икәү генә белик. Уйга калып, тауга менәрсең. Язу авыр моны: бер укырсың. Акылыңа килеп, миннән соң… Мөнирә (тәсбих тартып, мөнәҗәт әйтә). Халык китәр уңга-сулга. Изге гамәл һич кылмаслар. Ләкин мал күп булыр кулда,— Менә шундый заман җитәр Өмет (кызмача кайтып керә), һо, абыстай! Абстайновка шундый диген, ә? Мөнирә, (дәвам итә). Ил гыйльменә уку бетәр.. Өмет (бер төргәк акча чыгарып ыргыта). Ал! Мөнирә. Мәктәпләрне вәйран итәр… Өмет. Ал дим! Премия! Мөнирә. Галимнәрдән чалма китәр. . Өмет (аракы чыгарып) Стакан! Мөнирә. Менә шундый заман җитәр… Өмет. Закуска! Мөнирә Хатыннардан оят китәр! Өмет Нәрсә мыгырданасын? Мөнирә Балалардан шәфкать китәр… Өмет Өендә динне пропагандалаган өчен эшеннән кудылар Мине, партийный кешене, позорить итәсең!.. Акчаны азсынасынмы?! Мөнирә. Мниа хәрам акчалар кирәкми Өмет Нәрсә, хәер акчалары китерәләрме әллә? Мөнирә. Мин беләм: сез эшләмәгән эш өчен, алдап, премия аласыз. Өмет Син аңла, алла бәндәсе, алдама- сан, премия тоттырмыйлар Дәүләт безне алдый, без — дәүләтне! Ике як та канәгать. Тормыш—ул бер-береңне алдау Менә вот син мескенне дә алдаганнар Ярар, булган тәк булган .. Но мине бу дөньяга алдап китергәнсез икән… ник әле мин алдамаска тиеш?! Хәләл ни, хәрам ни — безгә барыбер! Прощай, мамаша, не горюй, не грусти, пожелай нам доброго пути! (Чыга). Лалә (укый). Авылдан шәһәргә күчәләр. Өмет тә күченә. Мин калам. Берсе дә аңламый ич алар: Юлларга чыгам да тукталам Язмышым нигезен калдырып. Юк, китә алмыйм мин авылдан, Сәетем, югалтып, каңгырып, Эзләсә Гашыйклар тавыннан? Өнемдә, эшемдә, төшемдә, Аңымда, җанымда, хисемдә… Яуларга озаткан кичемдә Әйтелгән вәгъдәләр исемдә. Өмет (укый). Син уяткан яшьлегем дә монда. Вәгъдәләшкән тавым шушында Ераклардан тоям сулышыңны Таллы күлнең синсез кышында Өмет Әнкәй, исәнме? Мөнирә. Ничек килдең, балам, күз ачкысыз буранда? Өмет. Сине кар күмеп китмәдемени әле? Әйдә, киттек! Машинамны Зирекледә калдырдым. Мөнирә. Зиреклеге кадәр юл йөрерлекме? Өмет. Йөрерлек! Киттек! Мөнирә. Рәхмәт төшкерләре, юлны ачкансыз икән. Өмет. Биклә ишегеңне! Мөнирә. Кыстама, балам, мин моннан китмим Өмет. Таллыкүлдә бер җан әсәре дә юк… синнән башка Яңа калада яна квартирда уты балкып, кайнар суы агып, газы янып тора… Йә, әнкәй. Мөнирә. Үзегезгә ошый икән, рәхәтләнеп яшәгез Өмет. Киттек! Мөнирә Китмим Бер йомышым гына бар барын… Өмет. Әйт Мөнирә Атнага бер булса да, юлын ачып тора алмассыз микән? Өмет Монысы нигә тагын? Мөнирә. Әткәң кайтканда юлда адашыр… Өмет Их, әнкәй, саташасың түгелме0 Мөнирә. Бер дә саташмыйм, балам, әткәң юлга чыгарга җыена Өмет. Каян синдә шундый уй? Мөнирә. Бүген төшемдә Гашыйклар тавындагы күлне күрдем Серле үрдәк, төшәргә ниятләп, күл өстендә әйләнә, имеш. Бер канаты каерылса да, кайткан, җанаш Кайта болай булгач эткән, әзерлән! Өмет. Бичара. Төшкә ышанасың. . Мөнирә. Ул исән. Күңелем тоя: ул кайтырга әзерләнә… Өмет Әнкәй, уян!.. Лә лә. Үрдәкләр төшмичә китәләр. Таллыкүл чалт аяз… юк томан. Минутлар, сәгатьләр үтәләр Кавышалмый Сак белән Сок сыман. Өмет. Бу ялгызлык ник картайта икән. Аңлат миңа шуны, төшендер Ядкарь булып калсын оныкларга: Бу төш, бәлки, соңгы төшемдер. . Мөнирә. Сәет, зинһар, төшемдә булса да, биш минутка гына кайт. Соңгы тапкыр сорыйм. Сәет. Исәнме, матурым? Мөнирә. Әлегә исән «Матурым» ди дең… Сине көтә-көтә әллә картаям да инде… Матурлыгым, исәнлегем улыма, оныгыма күчте, ахры Сәет. Карт көнендә нигезеңдә ялгызын калгансың түгелме соң? Балаларыбыз Өмет, Мирсәет кайдалар? Мөнирә Киттеләр Барысы да киттеләр. Таллыкүлдә бер үзем. Сәет. Әллә бөтенләй ташлалылармы үзеңне? Мөнирә Өмет күпме ялварды күчмәдем Рәнҗемим Хәлемне белеп тора. Сәет. Хәлең ничек. Мөнирә0 Мөнирә. Минем хәлем ярыйсы .ла ул Таллыкүл өчен ждным әрни Яшьләр Таллыкүлне ташладылар, бабаларыбыз калдырган юлдан каерылдылар риваятькә, изге Җиребезгә хыянәт иттеләр Матурлыгын файдаландылар да, картайтып, ямьсезләтеп, алыр нәрсәсе калмагач, ташлап киттеләр. Ничек сызланмыйсың: ничә гасырлар сыналган иң асыл гадәтләрне, мен еллар сабыйлар бишеген тирбәткән моңны-телне ташладылар.. Сәет Чыннан да. Таллыкүлгә ни булган? Танырлык та түгел. Кыр үрдәкләре кайткан вакыт… Берәү дә күренми Эзлә мин гаеплеме соң? Теге вакытта Мөнирә. Без һәммәбез дә гаепле Ән- кәбезТабигать алдында! Сәет Нигәләр генә аттым? Ник аттым? Мөнирә. Синең вөҗданың сау. димәк газапланасын Кайтып керсәң, җан нарың тетрәр Шәфкатьле җаннар яудан кайтмадылар шул… Сәет Нинди хозур иде Таллыкүл буй лары! Мөнирә Их. Сәег Табигать шәрәләнеп калгач, адәмнәрнең җаны ярлыланды, тупасланды, мәхәббәтләре сүрәнләнде, туган җиреннән суынды. Сәет. Мин суынмадым Мин элеккечә яратам, Мөнирә… Мөнирә Мин китәм шул инде, Сәет. Ннгә әлегерәк кайтмадың0 Шулай да мин өметне өзмим .. Өметем кала. Мирсәетем кала.. Сау бул, Сәет, мин китәм… Сәет. Тукта! Китмә! (Мылтыгын алып, ата…) Мөнирә. Их, харәп иттең… Нитә аттың? Сәет. Мин үрдәккә аттым. Мөнирә. Үрдәк мин бит инде, Сәет Сәет Янымда гына жан бирергә яткан яралы кош . синме, Мөнирә0 Мөнирә. Мин. Сәет. Барыбер мин бәхетле, сине күреп, кайнар кулларыңда, туган җиремдә жан бирәм Сәет Мөнирә, кичермә мине, бәхилләмә. каргап кит!.. Юк, ташлама мине, мәңге көтәргә дип, Гашыйклар тавында вәгъдә бирдең. . Мөнирә Мин вәгъдәмә тугры калам, Сәет, көттем, көтәрмен анда да! Сау булыгыз, исән булыгыз, ике Сәетем, исән бул, Өмет! Өмет Мин… исән. Нигә мин исән?! Ләлә. Ул… үзе кайда0 Минем аның үзен күрәсем килә. Аңа гына тапшырасы әманәтем бар Өмет Минем дә аның янына бик барасым килә Башымны күкрәгенә куеп гафу сорыйсым килә… әмма Ләлә Димәк?.. Өмет Әйе… Шул басмада керләр чайкаганда Васыятен әйтеп өлгерде: Гашыйклар тавының ташын куегыз… Шулай дип языгыз: «Сәет! Кайтырсың, шушында табарсың.. Өзмимен өметне Мин көтәм. Мөнирә.» Ник. нигә бер сүз дә дәшмисез Иә.. сүгегез эт итеп кыйнагыз, типкәләгез «нинди ананы югалткансың!» дип Сез бит сүгәргә, акыл өйрәтергә оста! Миңа хәзер бер коточкыч, аяктан егарлык сүз кирәк, үзәккә үтәрлек бер сүз! Сез бит сүз осталары. табыгыз бер сүз! Миңа ул сүзне әйтергә атам булмады Әнием нечкә күңелле. юаш иде Яндкка сугуы да иркәләү кебек кенә иде Үтергеч бер сүз әйтегез мина! Ләлә. Өмет Өмет Ялгышкан әнкәй Мин Өмет булалмадым… Ләлә Өмет, менә синен үзеңнән соң нинди ядкарь кала0 Өмет Нинди ядкарьме0 Миннәнме! (Өйгә кереп чыга) Менә ниләр кала күмгәндә алдан кайгырган булып күтәреп барырга орден, медальләр, күкрәк киереп президиумда тагып утырган тимер-томыр, значоклар. олау-олау мактау кәгазьләре’ Премия бирү турында приказлар’ Тагын ниләр кала мы° Кала Актарылган таулар, сазлыкка әверелгән тирән күлләр, сүнгән чишмәләр, тар-мар ителгән куе урманнар, таланган Таллыкүл. бала хәсрәтен күтәрә алмыйча егылган ана туфрагы мәхәббәтсез гаилә куылган хатын башында җилләр уйнаган бала и бердәнбер куаныч биргән шушы… Сәет җыры «Туган якларына кайт! Кайт!» диеп, Киек кошлар тезелеп киткәндер… Кайта диеп өзелеп көткәндер дә Көтә-көтә түземе беткәндер. . Ө м е т. Кем ул җырлый шулай җанны айкап? 1 Мөнирә. Өмет, бу әманәт-җырны мин Мөнирәгә, бары тик Мөнирәгә тапшырырга тиеш идем Ул—юк. Җырлаучы — СӘет Зилаиров… Өмет. Сәет… Зилаиров? Әткәй? Ул исән?! Башта ук мин нидер тойдым. Сез нидер яшерәсез. Әйтегез, ул исәнме? Кайчан җырлады ул? Фронттамы? Ләлә. Юк. Өмет Соңгы һөҗүмгә керү алдыннанмы? Ләлә. Юк. Сугыштан соң. Өмет. Димәк… ул чыннан да исән?! Ләлә. Әйе. Ул бүгенгесе көндә исән. Өмет. Минем әткәм исән!.. (Тауга йогереп менә.) һәй! Таллыкүл! Гашыйклар тавы! Ишетәсезме?! Минем әтием Сәет Зилаиров исән! Әнкәй аны юкка гына көтмәгән! Ләлә. Мин васыять-җыр тапшырырга килгән идем. Теләгеңне үти алмадым, Сәет Яшьлегең, хисләрең давылланган Гашыйклар тавы белән очрашкач, синең миннән яшерелгән газапларыңны үз йөрәгемә алдым Син миңа тагын да якынрак, кадерлерәк Бәхиллә, Мөнирә, фани дөньяның язмыш урманнарында адашкан әрнүле бер җанын. Синнән соңгы язмышында аның тән һәм җан яраларын җиңеләйтергә тырышкан мине дә бәхиллә. Кичер, Мөнирә, хатын- кыз буларак, мине дә анла: юлга чыгу алдыннан мин сине килешә алмаслык көндәшем итеп тойдым… Яшермим, күкрәгем тулы шик, йөрәгем тулы авыр тойгы иде. Мин синең илаһи хис белән Сәетне көтүеңне белмәдем. Кичер, Мөнирә, Сәетнең тоткарлануында, бәлки, минем дә гаебем бардыр. Язмыш безнең өчебезгә дә газаплы мәхәббәт юллаган Өмет. Кайда ул? Мин аны хәзер барып алам! Ләлә. Ул еракта… Себер дә. Өмет Әллә кайда, каторгада булса да, алып кайтам. Минем аны эзләп табып, күзләренә туры карап, сорыйсым килә: «Әткәй, нигә син безгә исән булуыңны хәбәр итмәдең, шулкадәр көтүгә кайтмыйча ничек түздең син?»… Сәет җыры Яралы кош, бәлки, кайтып җитәр, Мин язмыштан инде ычкынмам Танырсыңмы, юкмы—мин булырмын Кош тавышы белән кычкырган.. Үзәк өз1 еч тавыш белән кыр үрдәкләре кычкыра… Тәмам. 1965—93. & хәмер… кала.. кала… Әгәр дә булсаң, ник сукмыйсың син мине, Алла?! Күзләрдән яшь ага дип уйламагыз, әче аракы тамчылары алар!.. Иң авыры шул. Таллыкүлне мәсхәрәләүдә катнашкан бәндәләрнең берсе — мин! Рекорд артыннан куып, табигатьнең иң нәфис, иң илаһи җиренә (әнкәй сүзләре) бәреп кергәнбез. Әнә шулай Таллыкүлне таркаттык. Нигезендә бер әнкәй торып калды Уй- ладымуйладым да, соң булса да, әнкәй нигезендә йорт кордым Иске өйгә дә кагылмыйм: аның ядкаре. Гашыйклар тавына чияләр утырттым Басмага карасам, әнкәм һаман керләр чайкый кебек. Шул кыяфәттә төшләремә керә. Әнкәй яраткан шушы басмага кер чайкарга төшкәнмен, имеш Мөнирә тавышы. Өмет балам, бир, керләреңне үзем чайкап бирим Өмет. Әнкәй, кайттыңмыни’* Мөнирә. Мин әле кайтмадым Керләреңне чайкашырга бик азга гына килдем. Өмет. Кайда соң син? Тавышың бар — үзең юк… Мөнирә Бәй, улым, танымыйсыңмы- ни, алдында торам ич… Өмет Алдымда… үрдәк… син —юк… Мөнирә. Шул үрдәк мин булам бит инде, балам. Өмет. Серле үрдәк… син? Мөнирә. Нигә гаҗәпләндең? Керләреңне бир әле, балам, анда юма, пычратасың ич. Менә монда су чистарак… Өмет. Рәхмәт, әнкәй, якынрак кил, башыңнан бер сыйпап алыйм инде Исән чакта бер генә дә иркәли алмадым. Мөнирә. Юк, килмим. Мин адәмнәрдән куркам . Өмет. Нигә куркасың? Мөнирә. Адәм балаларының риваятьтәге явыз аучыдан аермалары юк. Өмет. Без синд тимәбез, Серле үрдәкәнкәм.. Кайчан кайтырсың соң? Мөнирә. Гашыйклар тавындагы күлне үз урынында күрмичә, Таллыкүл урманнары шауламыйча, кешеләргә шәфкать иңмичә, кайта алмыйбыз! Кайта алмыйбыз! Өмет (тоштән онгә кайтып, сикереп тора). Үрдәк! Кыр үрдәге! Кайта! Кайта! Төшсә ярар иде! Тагын бер үрдәк… ике Лә лә. Әллә берсе яралы инде… бик авыр… газапланып оча… Өмет. Төшәләр Яралы кошның исән калган балалары Алар аерылу алдыннан күлләре белән саубуллашырга килгәннәр… Их, әнкәй белән әткәй генә күрмәделәр шушы көнне!.. (Шулвакыт Ләлә магнитофонда Сәетнең «Яралы кош» җырын җырлата башлый). Сәет җыры Кыр үрдәген аттым очкан чакта… Җаным әрни көн-төн: ник аттым? Хәзер үзем яралы кош сыман: Кайтыр юлларымны югалттым. Өмет. Кем җырлый?! Тавышы әллә нинди… таныш кебек Ләлә. Бу., әманәт.. Өмет. Әманәт? Нинди әманәт? Ләлә. Тыңла.

Автор конспекта:
Автор(ы): — Хасанова Г.Г.

Место работы, должность: — МОУ СОШ №3 п.г.т. Кукмор

Регион: — Республика Татарстан

Характеристики урока (занятия) Уровень образования: — основное общее образование
Уровень образования: — среднее (полное) общее образование

Целевая аудитория: — Учитель (преподаватель)

Класс(ы): — 11 класс

Предмет(ы): — Родной язык

Цель урока: — 1. И.Юзеевның тормыш юлы, иҗаты турында кыскача мәгълүмат бирү; “Гашыйклар тавы” драмасын уку, анализлау, әсәрдә күтәрелгән проблемаларны ачыклау; 2. Әсәргә җентекле анализ ясау; фикерләрне эзлекле, ачык итеп әйтә белү күнекмәсен үстерү; 3. Тормышка мәхәббәт, бер-береңә хөрмәт, тирә-ягыбызга сакчыл караш тәрбияләү;

Тип урока: — Урок изучения и первичного закрепления новых знаний

Используемые учебники и учебные пособия: — 1.”Татар драматургиясе” 22 нче том
2. «Эдэбият» А.Г.Ахмадуллин, 11 класс

Используемая методическая литература: — 2.”Мәйдан” журналы 2002 нче ел №12

Используемое оборудование: — 1.Эпиграф язылган плакат
2.И. Юзеев портреты
3.Мультимедияле проектор

Краткое описание: — Хәсәнова Гүзәлия Габделнуровна – Кукмара 3 нче урта гомумбелем бирү мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Ә.З.Рәхимовның “Иҗади үсеш технологиясе” буенча 11 нче татар сыйныфында татар әдәбиятыннан бирелгән дәреснең план-конспекты Тема: И.Юзеевның “Гашыйклар тавы” драмасында күтәрелгән проблемалар. Максат: 1. И.Юзеевның тормыш юлы, иҗаты турында кыскача мәгълүмат бирү; “Гашыйклар тавы” драмасын уку, анализлау, әсәрдә күтәрелгән проблемаларны ачыклау; 2. Әсәргә җентекле анализ ясау; фикерләрне эзлекле, ачык итеп әйтә белү күнекмәсен үстерү; 3. Тормышка мәхәббәт, бер-береңә хөрмәт, тирә-ягыбызга сакчыл караш тәрбияләү; Дәрес тибы: яңа материалны аңлату Дәрес төре: дәрес- әңгәмә Кулланылган методлар: укытучы сүзе, әңгәмә, өлешчә- эзләнүле, проблемалы укыту. Җиһазлау: 1. Эпиграф язылган плакат 2. И. Юзеев портреты 3. Мультимедияле проектор Материал: 1. ”Татар драматургиясе” 22 нче том 2. ”Мәйдан” журналы 2002 нче ел №12 Эш группаларда алып барыла.

Хәсәнова Гүзәлия Габделнуровна – Кукмара 3 нче урта гомумбелем бирү мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы
— — Ә.З.Рәхимовның “Иҗади үсеш технологиясе” буенча 11 нче татар сыйныфында татар әдәбиятыннан бирелгән дәреснең план-конспекты


Тема:И.Юзеевның “Гашыйклар тавы”
драмасында күтәрелгәнпроблемалар.

Максат:
1.И.Юзеевның тормыш юлы, иҗаты турында кыскача мәгълүмат бирү; “Гашыйклар тавы” драмасын уку, анализлау, әсәрдә күтәрелгән проблемаларны ачыклау;
2.Әсәргә җентекле анализ ясау; фикерләрне эзлекле, ачык итеп әйтә белү күнекмәсен үстерү;
3.Тормышка мәхәббәт, бер-береңә хөрмәт, тирә-ягыбызга сакчыл караш тәрбияләү;

Дәрес тибы: яңа материалны аңлату
Дәрес төре: дәрес— әңгәмә
Кулланылган методлар: укытучы сүзе, әңгәмә, өлешчә-
эзләнүле, проблемалы укыту.
Җиһазлау:
1.Эпиграф язылган плакат
2.И. Юзеев портреты
3.Мультимедияле проектор
Материал:
1.”Татар драматургиясе” 22 нче том
2.”Мәйдан” журналы 2002 нче ел №12

Эш группаларда алып барыла.

Файлы: ild.ppt
Размер файла: 2473984 байт.

                                       9 — методичка  (ФГОС)

                         Фонетика, орфоэпия, орфография.

                                       1 нче дәрес  (1 нче бирем)

Тема: Сөйләм авазлары һәм аларның кулланылышы.

 Максат: сөйләм авазлары турындагы белемнәрне актуальләштерү, фонема төшенчәсен формалаштыру. Аваз һәм хәреф төшенчәләрен аера белү күнекмәсен камилләштерү.  

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. Психологик уңай халәт тудыру.

2. УМ кую ситуациясе. 1 нче бирем. К.җ.: Фонетика сөйләм авазларын һәм аларның кулланылышын өйрәнә. Димәк, без бүген фонетика бүлеге, ягъни сөйләм авазлары һәм аларның кулланылышы турында сөйләшербез. Үзбәя. Дәфтәрләргә һәм тактага тема языла.

II. УМ адымлап чишү.

1.1 нче күнегү. К.җ.: юлдаш – ю, л, д, а, ш; [й], [у], [л], [д], [ао],[ш]; көймә – к, ө, й, м, ә; [к], [ө], [й], [м], [ә]; тавыш – т, а, в, ы, ш; [т], [ао], [w], [ы], [ш]; онык – о, н, ы, к; [о], [н], [о], [қ ]; затлы – з, а, т, л ы; [з], [ао], [т], [л], [ы]; хыялый – х, ы, я, л, ы, й; [х], [ы], [й], [ао] , [л], [ы], [й]; белешү – б, е, л, е, ш, ү; [б[, [э], [л], [э], [ш], [ү]; горур – г, о, р, у, р; [ғ ], [о], [р], [у], [р]; өченче – ө, ч, е, н, ч, е; [ө], [ч], [ө], [н], [ч], [ө]; ветеран – в, е, т, е, р, а, н; [в], [э], [т],[э], [р], [а], [н]; ерак – е, р, а, к; [й], [ы], [р], [ао],[қ ]; илле – и, л, л, е; [и], [л], [л], [э]; сәнгать – с, ә, н, г, а, т, ь; [с], [ә], [ң], [ғ ], [ә], [т]; сөенү – с, ө, е, н, ү; [с], [ө], [й], [ө],[н], [ү]; игълан – и, г, ъ, л, а, н; [и], [ғ ], [л], [ао], [н]; тәэсир – т, ә, э, с, и, р; [т], [ә], [,] ,[с],[и], [р]; хакыйкать – х, а, к, ы, й, к, а, т, ь; [х], [ао],[қ ], [и],[қ ], [ә], [т]; ваза — в, а, з, а; [в], [а], [з], [ы]; гадәти – г, а, д, ә, т, и; [ғ ], [ә], [д], [ә], [т], [и]; йөгерү – й, ө, г, е, р, ү; [й], [ө], [г], [ө], [р], [ү]. Түбәндәге авазларныӊ үз хәрефләре юк: [ғ ],[қ ], [,],[w]. Ь, ъ  хәрефләре аваз белдерми. Үзбәя.

2. 2 нче күнегү. К.җ. : Арткы рәт сузык авазлары: [а],  [у], [о], [о], [ы[, [ы] — 6;                                  

Алгы рәт сузык авазлары: [ә],[ү], [ө], [э], [э], [и] — 6.Үзбәя.

3. 3 нче күнегү. К.җ.:

Тартык авазлар	парлы	парсыз
Яӊгырау	[б], [в], [ғ ], [г], [д], [ж],[җ],[з]- 8	[л],[м], [н],[w],[р],[й],[ң]- 7
Саӊгырау	[п ],[ф],[қ ],[к],[т],[ш],[ч],[с]- 8	[ц],[х], [һ],[щ], [,] — 5

Үзбәя.

4. Модельләштерү. 4 нче күнегү. К.җ.:                                                          

                                                  Авазлар (фонемалар)

                                         − сөйләмнеӊ иӊ кечкенә берәмлекләре,

                                        − гомуми саны – 40,

                                        − шулардан: сузыклар – 12, тартыклар -28. Үзбәя.

5. 5 нче күнегү.  К. җ.: 1) кар; 2) гомер; 3) сандугач; 4) өмет. Үзбәя.

6. 6 нчы күнегү. К.җ.: Бил – бел, бүл, бул, бал, бөл; кар – кыр, кер, көр,күр, кор; наз – баз, ваз (кичү), газ, каз, саз, таз; ут – ук, уз, уй, ул, ун, уң, ур, уч; сат – бат, ват, зат, кат, шат, хат, чат.  Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 7 – 9 нчы күнегүләр.

                                   2 нче дәрес (2 нче бирем)

  Тема: Сөйләмдә аваз үзгәрешләре.

  Максат: сөйләмдә аваз үзгәрешләренең төрләрен искә төшерү, аларның үзенчәлекләрен аңлатып бирә һәм мисаллар белән дәлилли белү күнекмәсен үстерү.

  Дәрес тибы – белемнәрне гомумиләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү. (Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 8 нче күнегү;

ә) и 9 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 2 нче бирем.  К.җ.: Модельдә 6 төрле сөйләмдәге аваз үзгәрешләре күрсәтелгән,димәк, без бүген шул хакта сөйләшербез. Үзбәя.

Дәфтәрләргә һәм тактага тема языла.

II. УМ адымлап чишү.

1. 10 нчы күнегү. К.җ.: Янгын – [йаоңғын] , бердәмлек – [бэрдәмнэк], игеннәр – [игэннәр], ташта – [таоштао ], унбиш – [умбиш], мәктәпкә – [мәктәпкә], быелгы – [быйылғы], кышкы – [қышқы], урманнан – [урмаоннаон], җирдә – [җирдә], кабарынкы – қ [қаобаорыңқы], кызчык — [қыччық], омонимнар – [аомонимнаор], сыйныфташ – [сыйныфтаош], якынлаш – [йаоқыннаош], атказанган – [аотқаозаоңғаон], юлдаш – [йулдаош], әнкәй – [әңкәй]. Үзбәя.          (Ләлә Рәисовна! Укларны куя алмыйм)

2. 11 нче күнегү. К.җ.:  Редукциягә мисаллар: [қ(ы)рлайғао], [йаон(ын)дағы], [төй(ө)рө],[йөг(ө)рөп], [ычқынд(ы)рып], [б(э)лән].  Үзбәя.

3. 12 нче күнегү. К.җ.:  1) рәт гармонисенә караган сүзләр: киӊәшле, юлга, остазлар, сагынылды, татарча, җырларым, авылдаш, туганлык, зиһенле, алтынчы; 2) ирен гармонисенә караган сүзләр: гомерлек, бөек, йолдызчык, сөекле, очсыз, өтер, төнге, өметсез, дөреслек, өлге. Үзбәя.

4. 13 нче күнегү. К.җ.: күп — рәк – күбрәк, сап- ы – сабы, кип — ү — кибү; күкрәк — е – күкрәге, түк – ә – түгә; кадак –ы – кадагы, как — у – кагу. Бу төр аваз үзгәрешләре чиратлашу дип атала. Үзбәя.

5. 14 нче күнегү. К.җ.: сат – сөт, бал – бил, оч – өч, уч – үч, кар- кер, боек – бөек, кул – күл, җай – җәй, ут – үт. Тартык авазларныӊ калын яки нечкә әйтелешенә сузык авазларның арткы яки алгы рәтнеке булуы тәэсир итә.  Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 15 – 17 нче күнегүләр.

                                                 3 нче дәрес (3 нче бирем)

  Тема: Сүзләргә фонетик анализ ясау. Сүзләрнең әйтелеше һәм язылышы.

 Максат: фонетик анализ төшенчәсен актуальләштерү, сүзләрнең әйтелеше белән язылышы арасындагы аермалар турында белгәннәрне искә төшерү, күнегүләр өстендә ныгыту. 

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 16 нчы күнегү;

ә) и 17 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 3 нче бирем.  К.җ.: Бирелгән схеманы фонетик анализ ясау өчен файдаланабыз. Димәк, без бүген фонетик анализ ясау белән шөгыльләнербез.. Үзбәя.

Дәфтәрләргә һәм тактага тема языла. 

II. УМ адымлап чишү.

1. 18 нче күнегү. К.җ.:

Болан – [болаон], әйтелеш белән язылыш арасында аерма юк.

Хыял – [хыйаол], аерма бар: я хәрефе ике аваз кушылмасы [йа] ны белдерә.

Саргай – [саорғаой], аерма бар: г хәрефе  [ғ]авазын белдерә.

Яшел – [йәшэл], аерма бар: я хәрефе ике аваз кушылмасы [йә] не белдерә.

Мәгънә – [мәғнә], аерма бар: г хәрефе  [ғ]авазын белдерә, ъ билгесе аваз белдерми, [ғ]итеп уку өчен кулланыла.

Кораб – [карап], аерма бар: басымсыз [ō] сузыгы басымлы иҗек алдыннан [а] авазына охшатып әйтелә; сүз ахырында [б] авазы саңгырау [п] авазын белдерә.

Галәм –  [ғәләм], аерма бар: г хәрефе  [ғ]авазын белдерә, моның өчен анардан соң а хәрефе языла.

Компьютер – [кампйутэр], аерма бар: басымсыз [ō] сузыгы басымлы иҗек алдыннан [а] авазына охшатып әйтелә; ю хәрефе ике аваз кушылмасы [йу] ны белдерә; ь билгесе аваз белдерми; е хәрефе [э] авазын белдерә.

Ватык – [wаотық]; аерма бар: в хәрефе — [w]авазын, к хәрефе  [қ]авазын белдерә.

Еш – [йыш], аерма бар: е хәрефе ике аваз кушылмасы [йы] ны белдерә.

Онык – [оноқ], аерма бар: ирен гармониясе нигезендз ы хәрефе [о] авазын белдерә, [қ] авазы к хәрефе белән бирелә.

Көчле – [көчлө], ирен гармониясе нигезендз е хәрефе [ө] авазын белдерә.  Үзбәя.

2. 19 нчы күнегү.  К.җ.:  Мәсәлән: ботка, очкын, код, сорт, организм, помидор, ректор, профессор; ындыр, арыш, рыцарь, тыл; эмблема, экспонат, сер, теләк, маэмай, тәэсир; кинәт, карусель, канат, аксыл; мәңге, төгәл, гариза, маңгай; диван, вирус, авылдаш, әверелү, авторитет, автограф. Үзбәя.

3. 20 нче күнегү.  К.җ.:  язу – [йа], юкә – [йү], читен – [э], сигез – [э], иярү – [йә], октябрь – [а], бишек – [э], елан – [йы], бишьеллык – [йы], юмарт- [йу], бюллетень – [у], [э[, [э], элемент –[э], [э], [э], җимеш –[э], берьюлы –[э],[йу], кулъяулык –[йа], елъязма – [йы], [йа], белешмә – [э], [э], вестибюль – [э], [у], рецензия – [э], [э], [йә], футляр –[а].Үзбәя.

4. 21 нче күнегү. К.җ.: 1. Усак. 2. Кашык. 3. Тавыклар. 4. Таш. 5. Төш.

Үрнәк: җилсез – [җил-сэ’с] – 6 х., 6 ав.

җ – [җ] – яңгырау, парлы, тел-аңкау авазы,

и – [и] – иренләшмәгән, парсыз, басымсыз, югары күтәрелешле алгы рәт сузыгы,

л – [л] – яңгырау, парсыз, тел-теш тартыгы,

с – [с] – саңгырау, парлы, тел-теш тартыгы,

е – [э] — иренләшмәгән, парлы, басымлы, урта күтәрелешле алгы рәт сузыгы,

 з – [с] — саңгырау, парлы, тел-теш тартыгы.

Сүз сингармонизм законына буйсына.

Әйтелеш белән язылыш арасында аерма бар: сүз ахырында сангыраулашу күзәтелә һәм з хәрефе [с] авазын белдерә. Үзбәя.

 III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2.Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 22 – 24 нче күнегүләр.

                                      4 нче дәрес

Тема:  Грамматик биремле контроль диктант “Көзге урман”.   (Кереш контроль эш)

“Көзге урман” дигән диктант тексты … нче (ы) биттә.

Максат: фонетика бүлеген гомумиләштереп кабатлау.

Дәрес тибы – контроль.

Грамматик бирем: 1. Бирелгән сүзләрнең транскрипциясен язарга: йөрде, никадәр, ялкын, юрган, орлыкларын, пәрәвез, коры, ефәк, коена, янган.   2. Сыек һәм  биек сүзләренә фонетик анализ ясарга (вариантлап).

К.җ.: 1. [йөрдө], [ниқәдәр],[йаолқын], [йурғаон],[орлоқлаорон],[пәрәwэз], [қоро], [йэфәк],  [ қойонао],[йаоңғаон] .  

2. Фонетик анализ үрнәге 21 нче күнегүне үтәгәндә бирелде. Сузык һәм тартык авазлар таблицасын экранда бирергә мөмкин.  

                                5 нче дәрес (4 нче бирем)                   

Тема: Татар орфографиясенең төп принциплары.

 Максат: татар орфографиясенең төп принциплары турында төшенчә бирү һәм, шуларга нигезләнеп, дөрес язу күнекмәсен камилләштерү.

  Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 23 нче күнегү;

ә) и 24 нче күнегү.  Үзбәя.

Искәрмә: белемнәрне актуальләштерү һәм өй эшләрен тыӊлау урынына хаталарны төзәтү өстендә эш башкарырга да мөмкин.

3.УМ кую ситуациясе. 4 нче бирем.  К.җ.: Модельнең исеме  Татар орфографиясенең төп принциплары булырга мөмкин. Димәк, без бүген шул турыда сөйләшербез.Үзбәя.Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 25 нче күнегү. К.җ.:  

                          Татар орфографиясенең төп принциплары

фонетик            морфологик            график              экономия            тарихи-традицион

ишетелгәнчә язу     сүзнең беренчел                   алынма сүзләрне           сүзләрне                    сүзлзрне борынгыча язу

                                 морфологик нигезен           шул телдәгечә язу         кыскартып язу

                                  саклап язу

Үзбәя.

2. 26 нчы күнегү. К.җ.: 1. Фонетик принцип: сулыш, алсу. 2. Морфологик принцип: зыянлы, көлке. 3. График принцип: менеджмент,филолог.  4.Экономия принцибы: журфак, АЭС. 5. Тарихи-традицион принцип: 20 нче урын, 15 ләп кеше. Үзбәя.

3.  27 нче күнегү. К.җ.: 1. Буранлы – [бураонны]. 2. Гомер – [ғөмөр]. 3. Йөзлекәй-[йөзлөкәй], борынгы – [бороңғо]. 4. Җиңелүләр –[җиңлүләр], илтә ала – [илтәлао]. 5. Соры — [соро]. Үзбәя.

4. 28 нче күнегү. К.җ.:                                                                                                                                                                          

   ф.пр.                м.пр.             ф.пр.           эк. пр.      г. пр.       т.-тр.пр.   м.пр.           г.пр.              ф.пр.         м.пр.

киләчәктә, имәнлек, дусларча, КДУ, гитара, 5% лы, сүнгән, формула, түбән, тәнкыйть,

     эк.пр.                   м.пр.             ф.пр.         ф.пр.        г пр.               т.-тр.пр.                м.пр.             г.пр.

медколледж, китә ала, сораш, күбрәк, помидор, 98 не 2 гә бүл, явымсыз, фильм    Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2.Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 29 – 31 нче күнегүләр.

                                              Лексикология

                                       6 нчы дәрес (5 нче бирем)                                          

Тема: Татар әдәби теленең сүз байлыгы.

 Максат: сүзнең лексик мәгънәсе һәм грамматик мәгънәсе төшенчәләрен актуальләштерү, бер һәм күп мәгънәле сүзләрне, күп мәгънәлелек барлыкка килү ысулларын аера белү күнекмәсен камилләштерү. 

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 30 нчы күнегү;

ә) и 31 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 5 нче бирем.  К.җ.: Сүзнеӊ мәгънәсен, телнеӊ сүз байлыгын өйрәнә торган бүлек  лексикология дип атала. Димәк, без бүген шул хакта сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 32 нче күнегү. К.җ.:  1. Лексик мәгънә: Авылга – кешеләр яши торган урын мәгънәсен белдерә. Ерак – зур ара, якын түгел дигәнне аңлата. Грамматик мәгънә: авылга — исем, юнәлеш килешендә, берлек санда, җөмләдә урын хәле була. Хәтле – бәйлек, юнәлеш килешен таләп итә,ике сүзне бәйләү өчен хезмәт итә. Ерак – рәвеш, урын рәвеше, җөмләдә урын хәле була. Әле – кисәкчә, ышандырып әйтүне белдерә.2. Лексик мәгънә: Габдулла — ир-ат исемен белдерә. Апасының – үзеңнән өлкәнрәк булган кыз туганын белдерә. Йөзенә – чыраена, битенә дигән мәгънәдә кулланыла. Карады – күз салу, карашын юнәлтү мәгънәсен белдерә. Грамматик мәгънә:  Габдулла — исем, баш килештә, берлек санда, җөмләдә ия була. Апасының — исем, иялек килешендә, берлек санда, III зат тартым белән төрләнгән, җөмләдә аергыч була. Йөзенә — исем, юнәлеш килешендә, берлек санда, III зат тартым белән төрләнгән, җөмләдә тәмамлык була.Карады – фигыль, III затта, берлек санда, билгеле үткән заманда, барлыкта, төп юнәлештә, җөмләдә − хәбәр.Үзбәя.

2. 33 нче күнегү. К.җ.: 1.Бүлмәбез белән – метонимия. 2. Очлы күз – метафора. 3. Метафора – ак күңелле. 4. Йөзләрне – синекдоха. 5. Арыш – синекдоха.  Үзбәя.

3. 34 нче күнегү. К.җ.: (Курай белән җыр ) агыла башлый – ишетелә дигән мәгънәдә. Капкынга эләккәндәй – аерылып китә алмау мәгънәсендә. Татлы әсирлек – үз теләгең белән тоткын булу мәгънәсендә. Бөтен дөньяны онытып – берни турында да уйламау мәгънәсендә. (Дала) җәелә дә җәелә – зур , киң дала мәгънәсендә. (Бөркет) йөзә – салмак, тыныч кына оча мәгънәсендә. Үзбәя.

4. 35 нче күнегү.  К.җ.: Ак ромашка – ак көнләшү, алтын беләзек – алтын туй, бәхет теләү – бәхет йолдызы,сары роза – сары сагыш, салкын су – салкын караш, таш вату – таш йөрәкле, көмеш алка – көмеш чәчләр, күзгә дару салу – бәйләм күзе, чиста кием – чиста намус, тел күрсәтү – телгә килү. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2.Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 36 – 38 нче күнегүләр.

                                           7 нче дәрес (6нчы бирем) 

Тема: Синонимнар.

 Максат: синонимнар төшенчәсен актуальләштерү, доминанта сүзнең вазифасын искә төшерү, синонимнарның сөйләмдәге әһәмиятен билгеләү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 37 нче күнегү;

ә) и 38 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 6 нчы бирем.  К.җ.: Мәгънәләре белән бер-берсенә бик якын торган төрле сүзләр синонимнар дип атала. Димәк, без бүген шул хакта сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 39 нчы күнегү. К.җ.: Текстны күчереп языгыз, синонимнарныӊ асларына сызыгыз, алар арасыннан доминанта сүзне билгеләгез.

   1.Барысыныӊ да кәефләре яхшы, күӊелләре күтәренке. 2.Бүген һәр бала үзе теләгәнчә, җаны тартканча ял итте: су коенды, балык тотты, төрле уеннарда катнашты, бүләкләр, призлар отты. 3.Тик Зөфәр сизеп, тоеп торды: никадәр генә шат булып күренергә тырышсалар да, Дәминнекеләр сынатты, чөнки табын янында ук күзләре йомыла башлады. 4. Палаткаларга кергәч тә, башкалар шикелле, юк кына сүздән дә кызык табып, шаярып, көлешеп ятмадылар. 5. Башлары мендәргә тиюгә, йомшарып, изрәшеп йокыга талдылар. Үзбәя.

2. 40 нчы күнегү. К.җ.: нәсел, нәсел-нәсәп, ыру

яшәү, тору, гомер итү, көн күрү, гомер сөрү

сагышлы, моӊлы, кайгылы, зарлы, моңсу

әкрен, салмак, талгын,

исәнлек, саулык, тазалык, иминлек

  Үзбәя.

3. 41 нче күнегү. К.җ.: Синонимнар

—  мәгънәләре белән бер-берсенә бик якын торган төрле сүзләр,

— якын мәгънә белдергән сүзләр төркеме – синонимик рәт,

— доминанта сүз бөтен рәттәге сүзләр өчен уртак төшенчәне белдерә,

— кешенең сөйләм культурасын үстерә. Үзбәя.

4. 42 нче күнегү.К.җ.: Хәтеремдә, исемдә тотамын, хәтеремдә саклыйм, беләм. Синонимнар куллану сөйләмне матурлый, кабатлаулардан азат итә. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2.Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 43 – 45 нче күнегүләр.

                                    8 нче дәрес (7 нче бирем)

Тема: Антонимнар.

 Максат: антонимнар төшенчәсен актуальләштерү, даими антонимнарны  контекстуаль антонимнардан аера белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау.  

а) я 44 нче күнегү.

ә) и 45 нче күнегү. Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 7 нче бирем.  К.җ.: Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләр – антонимнар. Димәк, без бүген дәрестә антонимнар  турында  сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 46 нчы күнегү. К.җ.:   дус – дошман (ис.), төньяк – көньяк (ис.), тырышлык – ялкаулык  (ис.), кайгы – шатлык (ис.), кыш — җәй (ис.); ела – көл (ф.), уян – йокла (ф.), ач – яп (ф.), киӊәй – тарай (ф.), ки – сал (ф.); эссе – суык (с.), аяз – болытлы (с.), кичке – иртәнге (с.), ачы – төче (с.), җилле – җилсез, тыныч (с.); ерак – якын (р.), тиз – әкрен (р), юри – чынлап (р.), югары –түҗән (р.), эчтән – тыштан (р.). Үзбәя.

2. 47 нче күнегү. К.җ.: иртә-кич, вакытлы-вакытсыз, яше-карты, ут-су, егыла-тора, эреле-ваклы, уйлар-уйламас,көне-төне, аслы-өсле, җир-күк, ак-кара, кайта-китә, теләр-теләмәс, ул-кыз, уңлы-суллы, җәен-кышын.Үзбәя.

3. Модельләштерү. 48 нче күнегү . К.җ.:        

                                             Антонимнар

                                     − капма-каршы мәгънәле сүзләр,

                                     − ике төре бар: даими һәм контекстуаль,

                                     —  сүзлек хәзинәсен баета, сөйләмнең сәнгатьлелеген көчәйтәләр.  Үзбәя.

 4. 49 нчы күнегү. К.җ.: 1) даими антонимнары булган мәкальләр:1,2,3,4,7,8.                         2) контекстуаль антонимнары булган мәкальләр: 1,5,6. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 50 — 52 нче күнегүләр.

                                            9 нчы дәрес (8 нче бирем)

Тема: Омонимнар.

 Максат: омонимнар һәм аның төрләре турында белемнәрне гомумиләштерү, паронимнар төшенчәсен формалаштыру , аларны омонимнардан аера белү күнекмәсен камилләштерү.

 Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 51 нче күнегү;

ә) и 52 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 8 нче бирем.  К.җ.: Бирелгән төшенчәләр арасыннан омонимнар турында аерып сөйләшмәдек. Димәк, без бүген омонимнар турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 53 нче күнегү. К.җ.:  1. Кырда куян эзе бар. (Җыр) – Син әбиләргә кунакка бар. 2. – Ач инде, акыллым! (И.Гази) – Ач кадерен тук белми. (Мәкаль) 3. Икенче көнне кичкә таба нарат астына эскәмия, урындыклар чыгарып тезделәр. (Г.Мөхәммәтшин) – Әнием таба ашлары пешерергә бик ярата. 4. Болында безне кошлар сайрап каршы алдылар. (Г.Ибраһимов) – Алмаз әтисенә безне китереп бирде. 5. Бер генә кеше дә аныӊ телләренә чыдый алмый бит! (Н.Исәнбәт) – Мин укып чыккан китапта 367 бит бар иде. Үзбәя.

2. Модельләштерү. 54 нче күнегү. К.җ.:

                                       Омонимнар

     — бертөрле аваз составына ия, ләкин мәгънәләре буенча төрле сүзләр,

    — 4 төре бар: саф омоним, омофон, омограф, омоформалар,

    — паронимнар – яӊгырашы ягыннан якын, бер тамырдан булган сүзләр белән бутамаска,

   — омоним сүзләрнең мәгънәләре арасында бәйләнеш табып булмый.  Үзбәя.

3. 55 нче күнегү.  К.җ.: 1. Кар аталар  — караталар (омофоннар). 2. Яшь – яшь (саф омонимнар) 3. Таң — таң (саф омонимнар) 4. Ура – ура (омоформалар) 5. Җәймә – жәймә (омографлар) 6. Башка – башка (омоформалар). Үзбәя.

4. 56 нчы күнегү. К.җ.: Уен омонимнардан оста файдалануга нигезләнгән.Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 57 – 59 нчы күнегүләр.

                                10 нчы дәрес  (9 нчы бирем)

Тема: Фразеологик әйтелмәләр.

 Максат: фразеологик әйтелмәләр турында белгәннәрне гомумиләштерү, аларны ирекле сүзтезмәләрдән аера белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 58 нче күнегү;

ә) и 59 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 9 нчы бирем.  К.җ.: Дөнья иләгеннән иләнеп кала – әһәмиятен югалта, онытыла. Бу берәмлек – фразеологик әйтелмә.  Димәк, без бүген фразеологик әйтелмәләр турында сөйләшербез. Үзбәя.

     Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 60 нчы күнегү. К.җ.: 1.Тын алырга курку – бик игътибар белән тыңлау.2. Йөрәк түзмәү – сабырсызлану. 3. Телгә алу – искә төшерү, әйтү. 4.  Чишмә булып яшь агу – көчле елау. Көн итү – яшәү. 6. Күңелне шик кимерү – шикләнү, ышанып бетмәү.  Үзбәя.

2. Модельләштерү. 61 нче күнегү. К.җ.:

                 Фразеологик әйтелмәләр 

— кимендә ике сүздән торалар,

— составындагы сүзләр арасына башка сүзләр өстәп булмый,

—  бербөтен мәгънә аӊлата,

— күчерелмә мәгънәдә генә кулланылалар,

— бер сүз белән алмаштырып әйтеп була. Үзбәя.

3. 62 нче күнегү. К.җ.: авызына су кабу – эндәшмәү, сөйләшмәү, энәсеннән җебенә кадәр – җентекләп, авызыннан сөт кипмәгән — яшь, йөрәк җитмәү — курку, күз ачып йомганчы — тиз, ачык авыз — игътибарсыз, араларыннан кара мәче үтү- үпкәләшү, керфек тә какмау — йокламау, килмәгән җире юк — матур, алтын куллы — оста, баш бирмәү — буйсынмау, табан ялтырату — качу, аяз көнне яшен суккандай – кинәт. Үзбәя.

4. 63 нче күнегү.  К.җ.: Тел ярасы, кече телгә дә җитмәү, тел бистәсе, теле белән майлау, теленнән табу, теленә салыну, телсез калу, телгә килү, теле телгә йокмау, татлы тел, телгә дә алмау,телне тешләп түзү, телдән төшмәү, усал телле һ.б.  Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 64 – 66 нчы күнегүләр.

                                        11 -12 нче дәресләр 

Тема:  Контроль эш. (Демоверсия № 1)

Максат:

                                       13 нче дәрес (10 нчы бирем)

Тема: Татар теленең сүзлек составы.

 Максат: тема буенча билгеләнгән төшенчәләрне актуальләштерү, кулланылу үзенчәлекләрен аерырга ярдәм итү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: хаталарны төзәтү өстендә эш. Үзбәя.

2.УМ кую ситуациясе. 10 нчы бирем.  К.җ.:  Сорау билгесе урынына Татар теленең сүзлек составы дип язарга кирәк. Димәк, без бүген татар теленең сүзлек составы турында сөйләшербез. Үзбәя.    

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.1. 67 нче күнегү. К.җ.: Татар теленеӊ үз сүзләре: дуслык, авыл, көлке, күңел, тамчы, сөенеч, урын, җырла, кинәт, йокы, теләктәш, көндез;  алынма сүзләр: митинг, буфет, китап, фатир, институт,шифаханә, җәмгыять, дәва, вальс, җиһан, өстәл. Үзбәя.

2. 68 нче күнегү. К.җ.: Җанаш – җаный, җаным; әрләгән – ачуланган, орышкан; өрекмәсәнә – курыкмасана; басмак – басарга; берлә – белән; сәке – агач карават; чалшая – кәкрәя, төзлеген югалта; җәш – яшь; сораган итенәләр – сораган булалар; бакыт – вакыт; ару – чиста; әйбир – әйбер; беген – бүген; җангылышырмын – ялгышырмын; төн ката – төн буе; саташтым кана  — саташтым бит; бичә- хатын; ләй –лә; сән – син; сауып – савып; җерәк – йөрәк; җатыйм – ятыйм; чүт кенә – аз гына. Үзбәя.

3. 69 нчы күнегү. К.җ: Бу сүзләр —  тәрәзә куючылар куллана торган сүзләр . Үзбәя.

4. 70 нче күнегү.  К.җ.: 1) архаизмнары булган җөмләләр: 1, 2, 3;  2) тарихи сүзләре булган җөмләләр: 4, 5, 6. Үзбәя. 

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 71 – 73 нче күнегүләр.

                                                                Морфология

                                        14 нче дәрес (11 нче бирем) 

Тема: Сүз төркемнәре. Мөстәкыйль сүз төркемнәре. Хәбәрлек сүзләр.

 Максат: сүз төркемнәре турында гомуми төшенчәне актуальләштерү, мөстәкыйль сүз төркемнәренең һәм хәбәрлек сүзләрнең төп үзенчәлекләрен искә төшерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 72 нче күнегү;

ә) и 73 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 11 нче бирем.  К.җ.:  Морфология сүз төркемнәрен өйрәнә. Димәк, без бүген сүз төркемнәре турында сөйләшербез. Үзбәя.    

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.1.74 нче күнегү. К.җ.: Китәр (ф.) алдыннан (б.с.),  мин (ал.)  дустымны(ис.) юатырдай(р.) иӊ (к.) кадерле(с.) сүзләрне (ис.)әзерләдем(ф.). 2. Беркөнне (р.) капка (ис.) төбенә (б.с.) чыгып (ф.) бастык (ф.) та (т.)кая (ал.) барырга (ф.)белми (ф.)аптырап (ф.) торабыз (ф.).  3. Агыйдел! (ис.) Рәсемдәге (с.)төсле(б.) матур(с.), әкияттәге (с.) төсле (б.)серле(с.), җырдагы(с.) төсле(б.) моӊлы(с.) елга (ис.) ул(ал.) Агыйдел… (ис.) 4. Күрше (с.)бакчада (ис.), бөтен (ал.)һаваны (ис.)яӊгыратып(ф.), сандугач (ис.)сайрый (ф.)иде (я.ф.).Үзбәя.

2.Модельләштерү. 75 нче күнегү. К.җ.:

                                           Сүз төркемнәре — 13

мөстәкыйль            хәбәрлек сүзләр           модаль                   бәйләгеч

исем, фигыль,                                            кисәкчә,                       бәйлек һәм бәйлек сүз,

сыйфат, сан,                                             ымлык,                     теркәгеч һәм теркәгеч сүз

алмашлык,                                                 модаль сүзләр

рәвеш, ияртем

Үзбәя.

3. 76 нчы күнегү. К.җ.: Бу – күрсәтү алмашлыгы, сыйфатны алмаштыра, төрләнми, тамыр сүз, җөмләдә аергыч була; кырлар —  уртаклык исем, баш килештә, күплек санда, тартым белән төрләнмәгән, тамыр сүз, җөмләдә урын хәле була; үзәннәрдә —  уртаклык исем, урын-вакыт килешендә, күплек санда, тартым белән төрләнмәгән, тамыр сүз, җөмләдә урын хәле була; минем — зат алмашлыгы, исемне алмаштыра, иялек килешендә, тамыр сүз, җөмләдә аергыч була; эзләрем — уртаклык исем, баш килештә, күплек санда, I зат тартым белән төрләнгән, тамыр сүз, җөмләдә ия була; бик  — күләм-чама рәвеше, рәвешне ачыклый, тамыр сүз, җөмләдә күләм хәле була;  иртә – вакыт рәвеше, фигыльне ачыклый, тамыр сүз, җөмләдә вакыт хәле була;  салынган — хикәя фигыль, кайтым юнәлешендә, барлыкта, үткән заманда, III зат берлек санда, тамыр сүз, җөмләдә хәбәр була.

2. Иртәнге  – нисби сыйфат, исемләшмәгән, исем сүз төркемен ачыклый, ясалма сүз, җөмләдә аергыч була; кояшныӊ  — уртаклык исем, иялек килешендә, берлек санда, тартым белән төрләнмәгән, тамыр сүз, җөмләдә аергычбула; йомшак – асыл сыйфат, гади дәрәҗәдә, исемләшмәгән, исем сүз төркемен ачыклый, тамыр сүз, җөмләдә аергыч була; нурларына — уртаклык исем, юнәлеш килешендә, күплек санда, III зат тартым белән төрләнгән, тамыр сүз, җөмләдә кыек тәмамлык була; иркәләнеп  — I төр хәл фигыль, кайтым юнәлешендә, барлыкта, ясалма сүз, җөмләдә рәвеш хәле була; уяндым — хикәя фигыль, төп юнәлештә, барлыкта, үткән заманда, I зат берлек санда, тамыр сүз, җөмләдә хәбәр була. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 77 – 79 нчы күнегүләр.

                                         15 нче дәрес ( 12 нче бирем)

Тема: Бәйләгеч һәм модаль сүз төркемнәре.

 Максат: сөйләмдә бәйләгеч һәм модаль сүз төркемнәрен тану, аңлатып бирә белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 78 нче күнегү;

ә) и 79 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 12 нче бирем.  К.җ.: Модельдәге сорау билгеләре урынына бәйләгеч сүз төркемнәре һәм модаль сүз төркемнәре дип язарга кирәк.  Димәк, без бүген бәйләгеч  һәм модаль сүз төркемнәре турында сөйләшербез. Үзбәя.    

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1.80 нче күнегү. К.җ.: 1) модаль сүз төркемнәре: аһ (ымлык); кенә ( кисәкчә);  2) бәйләгеч сүз төркемнәре: әгәр (теркәгеч); дә (теркәгеч), белән (бәйлек), да (теркәгеч). Үзбәя.

2. 81 нче күнегү. К.җ.: 1. Мени – сорау кисәкчәсе, кушылып языла. 2. Генә – чикләүче кисәкчә, аерым языла. 3. Ай-һай – эмоциональ ымлык, төзелеше буенча парлы төп ымлык, сызыкча аша языла. 4. Һәм – тезүче (җыючы) теркәгеч. Бит – раслау кисәкчәсе, аерым языла. 5. Зинһар – модаль сүз, үтенү төсмерен белдерә. Дә – көчәйтүче кисәкчә, аерым языла. Әле – үтенүне белдерүче кисәкчә, аерым языла. Үзбәя.

3. 82 нче күнегү. К.җ.: 1.а  2.б  3.ә   4.а   5.а   6.б   7.ә  8.б  9.а  10 ә. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 83 – 85 нче күнегүләр.

                                        16 нчы дәрес

Тема: Контроль диктант “Туган тел”

Максат: I чиректә үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау.

Дәрес тибы – контроль.

Дәрес барышы:

1. Диктант язу.
2. Биремнәр үтәү:

А) Бирелгән сүзләргә синонимнар табып язарга: уңай, әрнүле, көчәйтә, бәхет.

К.җ.: уңай, җайлы, ансат; әрнүле, газаплы, тирән сагышлы; көчәйтә, арттыра, күбәйтә; бәхет, сәгадәт, рәхәтлек.

Ә) Беренче абзацны сүз төркемнәре ягыннан тикшерергә.

К.җ.: Якшәмбе(ис.) көнне(ис.) Мәскәү(ис.) татарлары(ис.) Измаил(ис.) паркына(ис.) җыелалар(ф.). Өч(сн.) ел(ис.)буе(б.с.)шушы(ал.) паркка(ис.) мин(ал.) дә(к.) йөрдем(ф.).

“Туган тел” дигән диктант тексты … нчы биттә.

                                                 Сүз ясалышы

                                      17 нче дәрес  ( 13 нче бирем)

Тема: Сүз ясалышы ысуллары.

 Максат: сүз ясалышы төшенчәсен актуальләштерү, сүз ясалышы ысулларын искә төшерү һәм күнегүләр өстендә ныгыту.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 84 нче күнегү;

ә) и 85 нче күнегү.  Үзбәя.

Искәрмә. Укытучы кирәк санаса, өй эшләрен тикшерү урынына хаталарны төзәтү өстендә эш башкарырга да мөмкин.

3.УМ кую ситуациясе. 13 нче бирем.  К.җ.:  . Татар телендә яӊа сүзләрнеӊ нинди чаралар, ысуллар белән барлыкка килүен өйрәнә торган бүлек сүз ясалышы дип атала. Димәк, без бүген сүз ясалышы турында сөйләшербез. Үзбәя.    

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 86 нчы күнегү. К.җ.: 1. Шундый – алмашлыктан ясалган; шатлык, көрлек – сыйфаттан. 2. Конвертлап – исемнән; тартмасына – фигыльдән. 3. Уйланып – исемнән; бүлмәсендә – фигыльдән; көндезге – рәвештән. 4. Күңелле – исемнән; барлыкка – хәбәрлек сүздән; дәһшәтле – исемнән; гөрселдәвеннән – ияртемнән. Үзбәя.

2. 87 нче күнегү. К.җ.: Мәсәлән: Өчпочмак, казаяк, суүсем – кушма сүзләр; очсыз- сүз төркеменнән икенчесенә күчерү юлы белән ясалганнар. Үзбәя.

 3. 88 нче күнегү. К.җ.:  Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләр бер сүз төркеменнән икенчесенә күчерү юлы (конверсия) белән ясалганнар.Үзбәя.

4. 89 нчы күнегү. К. җ.: Игелек – изгелек, акрын – әкрен, эндә’ш − э’ндәш, олы  — олуг, биек – бөек, ке’реш — кере’ш, әзер- хәзер, ачы- әче, … Үзбәя.

5. 90 нчы күнегү. К.җ.: Бу сүзләр исем сүз төркеменә карыйлар. Алар сүзнең мәгънәсен үзгәртү юлы белән ясалганнар. Бу сүзләрдә мәгънә уртаклыгын сизеп була.Үзбәя.

6. Модельләштерү. 91 нче күнегү.

Сүз ясалышы ысуллары: 1. Фонетик ысул (сүзнеӊ аваз составын үзгәртү).

                                       2. Морфологик ысул (кушымчалау).

                                        3. Синтаксик ысул (сүзләр кушылу).

                                        4. Морфологик-синтаксик ысул(конверсия яки бер сүз төркеменнән икенчесенә күчерү).

                                        5. Лексик-семантик ысул (сүзләрнеӊ мәгънәсе үзгәрү).

                                        6. Аббревиация ысулы (сүзләрне кыскарту). Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 92 – 94 нче күнегүләр.

                                 18 нче дәрес (14 нче бирем)

Тема: Сүзләрнең ясалыш буенча төрләре.

Максат: сүзләрнең ясалыш буенча төрләрен аера һәм дөрес яза белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 93 нче күнегү;

ә) и 94 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 14 нче бирем.  К.җ.:    

                       Сүзләрнеӊ ясалыш буенча төрләре                                      

              тамыр                                                       ясалма

                                                   ясалма                                            тезмә

                                                                       кушма     парлы

Димәк, без бүген сүзләрнең ясалыш буенча төрләре  турында сөйләшербез. Үзбәя.    

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 95 нче күнегү. К.җ.: 1.Ясалма сүзләр: мондый (сыйфат), дәһшәтле(сыйфат), яшел(сыйфат), якынлашкан (фигыль), кадәрле(бәйлек), зураеп(фигыль), шомланып(фигыль), ачык(сыйфат), буйлы(сыйфат), ябалдашлары (исем). Кушма сүзләр: бермәлне(рәвеш). Парлы сүзләр: адаштыра-адаштыра(фигыль). Тезмә сүзләр: көн яктысын(исем), йота бара (фигыль),  күк йөзен(исем). Үзбәя.

2. 96 нчы күнегү. К.җ.: РФ, райком, драмтүгәрәк,медкөллият, БРИ, профком, БМО, ДЙА, ТР, филфак, КФУ, ИҮТ, АЭС. Үзбәя.

3. 97 нче күнегү. К.җ.: 1) синоним сүзләрне парлап ясалган: җиде-сигез, уйнап-көлеп, абына-сөртенә, очсыз-кырыйсыз, этә-төртә; 2) антоним сүзләрне парлап ясалган: юк-бар, караӊгылы-яктылы, аклы-каралы, этле-мәчеле, урынлы-урынсыз, бата-калка; 3) сүзләрне кабатлау юлы белән ясалган: бөртек-бөртек,эшли-эшли, бергә-бергә, ерак-еракта; 4) аваздаш сүзләрне парлап ясалган парлы сүзләр: кәкре-бөкре, иләс-миләс, алпан-тилпән,иге-чиге.

4. 98 нче күнегү. К.җ.: 1.Кушма, батырлык, көйсез, җәяүле, аучы, сәхнәдәш, урак, изгелек, сөтләч, кирәкле, сакчыл, кискеч, очлы, бишлек, ялтыра, чүплек, ямьсез, дулкынлан, соӊгы, икелән, әтәчтәй, үсмер, яшьлек, нечкәлек. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 99 – 101 нче күнегүләр.

                          Гади җөмлә синтаксисы

                               19 нчы дәрес (15 нче бирем) 

Тема: Сүзләр арасында тезүле һәм ияртүле бәйләнеш.

 Максат: сүзләр арасындагы тезүле һәм ияртүле бәйләнешләрне тану һәм аеру күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 100 нче күнегү;

ә) и 101 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 15 нче бирем.  К.җ.:  Сорау билгеләре урынына тезүле һәм ияртүле сүзләрен язарга кирәк. Димәк, без бүген җөмләдә сүзләр бәйләнеше турында сөйләшербез.   Үзбәя.    

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 102 нче күнегү. К.җ.: (225) көн һәм төн; туп һәм танклар (гөрелтесеннән); дәһшәтле, канкойгыч (сугышта); (ун меңнәрчә кеше) яралана һәм һәлак була. Тезүле бәйләнеш тиңдәш кисәкләр арасында була. Үзбәя.

2. 103 нче күнегү. К.җ.: 1. Егет йөрәге, зур хис, бер хис, йөрәгендә кабынып килү.  2. Андый көннәр, бик шат, шат күренү.3. Миңа алып килү, бик матур, матур курчак, курчак алып килү. 4. Кичә биләүдә яткан, бүген эшли башлау, акча эшли башлау, икмәклек акча, биләүдә яткан бала.Үзбәя.

3. Модельләштерү. 104 нче күнегү. К.җ.:

                               Сөйләмдә сүзләр бәйләнеше

                               тезүле                      ияртүле

тиңдәш кисәкләр арасында,           бер-берсенә буйсынып килгән сүзләр арасында,

бәйләүче чаралар:                           бәйләүче чаралар:

тезүче теркәгечләр,                       килеш кушымчалары,

тезү интонациясе;                        бәйлек һәм бәйлек сүзләр,

                                                          янәшә тору,сүз тәртибе,

                                                         хәбәрлек кушымчалары, сүзләрне кабатлау.. Үзбәя.

4. 105 нче күнегү. К.җ.: Караңгы төн – янәшә тору; бернинди хәрәкәт — янәшә тору; бернинди тавыш — янәшә тору; хәрәкәт, тавыш – тезү интонациясе; кинәт сибәли башлау — янәшә тору; якында күренмәү- янәшә тору ; ышыкланыр агач – сыйфат фигыль формасы;  караӊгы дала  — янәшә тору; дала һәм уйларым – тезүче теркәгеч;  минем уйларым – иялек килеш кушымчасы; ара-тирә узып китү — янәшә тору; караӊгы төндә  — янәшә тору; юл буенда басып торган – бәйлек сүз;  ялгыз кешене  — янәшә тору; кешене утыртсын – төшем килеше кушымчасы; басып торган кешене – сыйфат фигыль формасы;  төнлә чыккан —  янәшә тору(рәвеш ясаучы кушымча); юл буенда ышанмыйлар – бәйлек сүз; ялгыз чыккан – янәшә тору; ялгыз чыккан кешегә — сыйфат фигыль формасы; кешегә ышанмыйлар – юнәлеш килеше кушымчасы; яныма килеп туктады – тартымлы юнәлеш килеше кушымчасы; өч күчәрле —  янәшә тору;өч күчәрле ЗИЛ — янәшә тору(сыйфат ясаучы кушымча дип карарга мөмкин);(өсте )ябулы ЗИЛ —  янәшә тору(сыйфат ясаучы кушымча дип карарга мөмкин); яшь солдат — янәшә тору. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 106 – 108 нче күнегүләр.

                                      20 нче дәрес (16 нчы бирем)

Тема: Ияртүле бәйләнештәге сүзләр арасында мөнәсәбәтләр.

 Максат: ияртүле бәйләнештә торган сүзләр арасында хәбәрлекле, ачыклаулы (төгәлләүле) һәм аныклаулы мөнәсәбәтләрне таный һәм аера белү күнекмәсен камилләштерү, күнегүләр өстендә ныгыту.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 107 нче күнегү;

ә) и 108 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 16 нчы бирем.  К.җ.:  Күзләре ялтырап киттеләр – хәбәрлекле мөнәсәбәт;  сокланудан ялтырап киттеләр – ачыклаулы мөнәсәбәт; кызларның, бигрәк тә Нуриянең – аныклаулы мөнәсәбәт. Димәк, без бүген ияртүле бәйләнештә торган сүзләр арасында хәбәрлекле, ачыклаулы  һәм аныклаулы мөнәсәбәтләр турында сөйләшербез. Үзбәя.        

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 109 нчы күнегү. К.җ.: 1. Хәбәрлек кушымчалары. 2. Зат-сан кушымчалары. 3. Сүз тәртибе. 4. Хәбәр итү интонациясе. Үзбәя.  

2. 110 нчы күнегү. К.җ.: 1. Кышкы каникулдан – янәшә тору; каникулдан соң килү –  бәйлек;  аларныӊ сыйныфына – иялек килеш кушымчасы; сыйныфына килү – юнәлеш килеше кушымчасы; бер малай – янәшә тору;  тагын бер – янәшә тору. 2. Агачлар артыннан агыла башлады – бәйлек сүз;  тау-тау болытлар —  сүзләрне кабатлау ; кара-кучкыллы болытлар — янәшә тору (сыйфат ясагыч кушымча дияргә дә мөмкин). 3. Казан-йорт  көчле, халкыбыз тәвәккәл – сүз тәртибе (бу очракта хәбәрлекле мөнәсәбәт барлыкка килә). 4. Кеше күӊеле  — янәшә тору; (кеше) күңеле өчен кирәк – бәйлек; туган як – янәшә тору (сыйфат фигыль кушымчасы итеп карарга да мөмкин).  5. Шомырт эзе  — янәшә тору; юсаӊ  бетмәү – шарт фигыль кушымчасы. Үзбәя.  

3. 111 нче күнегү. К.җ.: 1. Аныклау интонациясе. 2. Аныклау интонациясе. 3. Аныклаучы теркәгеч.  Үзбәя.

4. Модельләштерү. 112 нче күнегү. К.җ.:                

                   Ияртүле бәйләнештәге сүзләр арасындагы мөнәсәбәтләр

хәбәрлекле                                 ачыклаулы                                       аныклаулы

ия белән хәбәр                       бер сүз икенче сүзне                 аныклагыч белән

 арасында,                           ачыклап килгәндә,                    аныкланмыш арасында .    

                                                                                                                    Үзбәя.

4. 113 нче күнегү. К.җ.: 1.Хәбәрлекле мөнәсәбәт: Хәерниса белән ике бала килгәннәр иде. 2. Ачыклаулы мөнәсәбәт: Бикъярдан килгәннәр иде; теге ике бала. 3. Аныклаулы мөнәсәбәт: ике бала — Фәгыйлә белән Миӊлегалим . Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 114 – 116 нче күнегүләр.

                                     21 нче дәрес (17 нче бирем)

Тема: Җөмләдә кушымча, теркәгеч һәм кисәкчәләрнең язылышы.

 Максат: җөмләдә кушымча, теркәгеч һәм кисәкчәләрнең язылышы турындагы кагыйдәләрне искә төшерү һәм аларны дөрес язу күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 115 нче күнегү;

ә) и 116 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 17 нче бирем.  К.җ.:. Тә, соң, -мени, гына, -дер – кисәкчәләр, алар аерым да, кушылып та язылырга мөмкин. –да, -дә – урын-вакыт килеше кушымчалары, алар һәрвакыт кушылып языла. Да, да – кабатланып килгән теркәгечләр, алар аерым язылалар. Димәк, без бүген шул берәмлекләрнең язылышы турында сөйләшербез. Үзбәя.        

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 117 нче күнегү. К.җ.: 1. Лагерьга икенче көнне үк кузгала алмадык.  2. Бу минутта мин үземне дөньяда иӊ бәхетле, иӊ көчле һәм чибәр бер кеше дип хис итәм. 3. Ара әллә ни ерак түгел.  4. Каз бәбкәләре әкрен генә  әниләре артыннан йөзәләр. 5. Их, ямьле лә Агыйделнеӊ айлы кичләре! 6. Кубрат хан укныӊ агулымы-юкмы икәнен тикшерергә кушты. 7. Төрмә тып-тын, моӊсу караш белән Күктән карый тулган ай гына. 8. Карга саесканны каядыр куа… 9. Яшь Җегет! Килче, икәү уйныйк бераз кети-кети. 10. Беркөнне Наил, үзе ясаган чаӊгыга басып, япа— ялгыз чыгып китте. Үзбәя.

2. 118 нче күнегү. К.җ.: Тезүче теркәгечләр: да, ләкин, бәлки, һәм. Ияртүче теркәгечләр: гүя. Алар аерым язылалар. Үзбәя.

3. 119 нчы күнегү. К.җ.:  1. Быелгы мәйданда халыкныӊ күплеге! —да – урын-вакыт килеше кушымчасы, чөнки аңа басым төшә, кайда? соравы куеп карап була. 2. Марат кошка төзәп торды да бер таш атып җибәрде. Да – теркәгеч, чөнки аны һәм теркәгече белән алмаштырып була. 3. Бу вакытта аныӊ күзендә дә, кәҗәсенеӊ күзендә дә яшьләр мөлдерәп торалар. —та — урын-вакыт килеше кушымчасы, чөнки аңа басым төшә, кайчан? соравы куеп карап була; -дә— (күзендә) — урын-вакыт килеше кушымчасы,  чөнки аңа басым төшә, кайда? соравы куеп карап була; дә, дә –кабатланып килгән теркәгечләр,  чөнки аларны һәм теркәгече белән алмаштырып була. 4. Күктә болытныӊ әсәре дә күренми. –тә — урын-вакыт килеше кушымчасы, чөнки аңа басым төшә, кайда? соравы куеп карап була; дә — кисәкчә, чөнки һәм теркәгече белән алмаштырып булмый, үзенә басым алмый, кайда? соравын да куеп булмый.  5. Бигрәк тә оныкларын бик сагына карчык. Тә — кисәкчә, чөнки һәм теркәгече белән алмаштырып булмый, үзенә басым алмый, кайда? соравын да куеп булмый. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 120 – 122 нче күнегүләр.

                                   22 нче дәрес (18 нче бирем)

Тема: Җөмләдә бәйлек һәм бәйлек сүзләрнең язылышы.

Максат: бәйлек һәм бәйлек сүзләрнең дөрес язылышы белән бәйле кагыйдәләрне искә төшерү, күнегүләр өстендә ныгыту.

Дәрес тибы – белемнәрне тигезләү.

Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 121 нче күнегү;

ә) и 122 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 18 нче бирем.  К.җ.:.   1. Беркөнне кичкә таба  мине сагыш басты.  2. Рәхилә апасы укучысы янына зур йомыш белән килде. 1нче җөмләдә бәйлек бирелгән, ә 2 нче җөмләдә – бәйлек сүз. Димәк, без бүген аларның язылышы турында сөйләшербез. Үзбәя.        

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 123 нче күнегү. К.җ.:  1. Белән – баш килешне сораучы бәйлек. 2. Өчен — баш килешне сораучы бәйлек. 3. Кебек — баш килешне сораучы бәйлек. 4. Күрә – юнәлеш килешен сораучы бәйлек.5. Соң — чыгыш килешен сораучы бәйлек.6. Саен — баш килешне сораучы бәйлек.  7. Элек — чыгыш килешен сораучы бәйлек. Үзбәя.

2. 124 нче күнегү. К.җ.: Алар учак ягып җибәрделәр. Утынга аптырыйсы юк монда. Урманныӊ эченә (Ю.к.) дә кереп торма, кырыйдагы чыршыларныӊ корыган ботакларын гына сындырып ал, бәләкәй генә учак түгел, ут тавы яндырырга була. Ләкин тау кадәр учак якмадылар алар, мондый утлар урман тирәсендә (Ур.-в.к.)куркыныч була. Шуӊа күрә, яр астына (Ю.к.) төшеп, чокыр сыман җир казыдылар да шунда ут яктылар. Коры чыбык, чатыр-чотыр килеп, бик тиз янып та китте. Елга өстеннән (Ч.к.)куе ак томан күтәрелде, һәм ул, төтен шикелле, яр өстенә (Ю.к.) үрмәләде.Үзбәя.

3. 125 нче күнегү. К.җ.: болытлар өстеннән йөзү – өс(т)-е-ннән — тартымлы чыгыш килеше;  тау астына төшү – ас(т)-ы-на – тартымлы юнәлеш килеше;  ишек ягына карау – як-ы-на — тартымлы юнәлеш килеше; өй эченә керү – эч-е-нә —  тартымлы юнәлеш килеше;  дәфтәр читендә билгеләү – чит-е-ндә — тартымлы урын-вакыт килеше;  дуслар арасында булу – ара-сы-нда — тартымлы урын-вакыт килеше; елга уртасыннан йөзү – урта-сы-ннан — тартымлы чыгыш килеше; укытучы тарафыннан макталу – тараф-ы-ннан — тартымлы чыгыш килеше;   агач төбендә утыру – төп-е-ндә — тартымлы урын-вакыт килеше; каен башына үрмәләү – баш-ы-на — тартымлы юнәлеш килеше;  мәктәп тирәсеннән эзләү – тирә-се-ннән — тартымлы чыгыш килеше. Үзбәя.

4. Модельләштерү. 126 нчы күнегү. К.җ.:

     Бәйлек                                                                  Бәйлек сүз

— сүзләрне һәм җөмләләрне бәйли,                — сүзләрне һәм җөмләләрне бәйли,

-төрләре:1) Б.к.таләп итүче,                          -төрләре: 1) тартымлы Ю.к. була,

              2) Ю.к. таләп итүче,                                       2)тартымлы Ч.к. була,

              3) Ур.-в. к. таләп итүче.                                  3) тартымлы Ур.-в.к. була. Үзбәя.

5. 127 нче күнегү. К.җ.: Мәсәлән:1.Бәхетлеләр күп булган шикелле, бәхетсезләр дә аз түгел шул. 2.  Иртәдән бирле кәефем начар. 3. Болытларга хәтле үреләсе иде. 4. Хәтердә калганнар буенча языгыз. 5. Әнием өчен бүләк сайлыйм. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 128 – 130 нчы күнегүләр.

                                     23 нче дәрес (19 нчы бирем)

Тема: Аерымланган хәлләре булган җөмләдә тыныш билгеләре.

 Максат: аерымланган хәлләр төшенчәсен актуальләштерү, алар янында тыныш билгеләрен дөрес кую күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;

   ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү. (Модель әйтелә)

 2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 129 нчы күнегү;

ә) и 130 нчы күнегү.   Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 19 нчы бирем.  К.җ.: Калын хәрефләр белән бирелгән берәмлек – аерымланган хәл. Бу очракта ул ике яктан да өтерләр белән аерымлана.  Димәк, без бүген аерымланган хәлләр янында тыныш билгеләре турында сөйләшербез. Үзбәя.      

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 131 нче күнегү. К.җ.: 1. Иртәнге тынлыкны чатнатып, ату тавышы гөрселдәде. 2. Кошлар, котлары алынып, пар өянке ягына очтылар… 3.Ана үрдәк тәненә, яндырып, ядрә керүен сизде…4. Ул, балалары белән хушлашып, берничә тапкыр кычкырды да, мәрхәмәтсез кулларга эләкмәс өчен, әле генә үзләре күтәрелгән күлгә таба борылды. 5. Күлгә килеп җитү белән, таш кебек, туп-туры аска томырылды. 6.Иртәнге шәфәкътән алланган су өстенә якынайгач, инде аңа кереп киткәндә, ул үзенең шәүләсен күрергә өлгерде.Үзбәя.

2. Модельләштерү.132 нче күнегү. К.җ.:

                         Аерымланган хәлләр янында тыныш билгеләре

                          өтер                                                     өтерләр

аерымланган хәл җөмлә башында                          аерымланган хәл җөмлә          

яки җөмлә ахырында килсә                                      уртасында килсә           Үзбәя.            

3. 133 нче күнегү. К.җ.: 1.Урамда җыелган балаларны капкадан чыгуга күрдем. 2. Җил  минем чәчләремне шаярып туздыра. 3. Әни: “Син кай арада кайтып җиттеӊ соӊ әле?” – диде гаҗәпләнеп. 4. Зилә эшен ахырына кадәр бик арган булуына карамастан җиткерергә булды. 5. Һәрвакыт максатыӊа тырышсаң ирешерсеӊ. Үзбәя.

4. 134 нче күнегү. К.җ.: 1. Күктәге болытка карап, җирдән урын сайлама.(рәвеш хәле)

2. Акчаӊны югалтсаӊ да, акылыӊны югалтма.(кире хәл)

3. Кешене беләсеӊ килсә, аныӊ дустына кара.(шарт хәле)

4. Сыйлаганда, су эч.(вакыт хәле)

5. Шапырынасыӊ икән, колакларыӊны тыгып куй.(шарт хәле)  Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 135 – 137 нче күнегүләр.

                               24 нче дәрес (20 нче бирем)

Тема: Аныклагычлар янында тыныш билгеләре.

 Максат: аныклагычлар төшенчәсен актуальләштерү, алар янындагы тыныш билгеләрен дөрес кую күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 136 нчы күнегү;

ә) и 137 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 20 нче бирем.  К.җ.:

                    Аныклагычлар янында тыныш билгеләре

        өтер                       сызык                       ике нокта                   җәяләр      

Димәк, без  бүген аныклагычлар янында тыныш билгеләре турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 138 нче күнегү. К.җ.: Аныклагычлар:  1. Бөек Тукай теле – аныклагыч та, аныкланмыш та исем белән белдерелсә, сызык куела. 2. Матурланды, түгәрәкләнде, акыллыланды — фигыль белән белдерелгән аныкланмыштан соң ягъни сүзе булмаса, аныклагыч алдыннан ике нокта куела. 3. 1942 нче елда – аныклагыч та, аныкланмыш та исем белән белдерелсә, сызык куела. 4.Калий содасы —  аныкланмышның башка исемен яки тәрҗемәсен белдергән аныклагыч җәяләр эченә алына. 5. Кытайдагы шәһәр — аныкланмышның башка исемен яки тәрҗемәсен белдергән аныклагыч җәяләр эченә алына. 6. Җир җиләкләре — аныклагыч та, аныкланмыш та исем белән белдерелсә, сызык куела. Үзбәя.                                                                     

2.139 нчы күнегү. К.җ.: 1. Беренче аебызны Кара диӊгез буенда, дөресрәге Одессадагы иҗат йортында уздырдык. 2. Туйны без Яӊа ел кичендә, ягъни 31 нче декабрьдә ясадык. 3. Бик күп язучылар – Муса Җәлил, Хәсән Туфан, Гадел Кутуй, Гази Кашшаф, Шәйхи Маннур, Нур Баян, Әхмәт Исхак, Гали Хуҗи катнашты. 4. Аны Хәсән абыйга, 16 ел буена төрмәләрдә, лагерьларда интегеп, газап чигеп кайтканнан соӊ, 1964 нче елда, үзебезнеӊ көмеш туйда укыдым.Үзбәя.

3. 140 нчы күнегү. К.җ.:  1.а; 2. б; 3. б; 4. ә;5. б.  Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 141 – 143 нче күнегүләр.

                                25 -26 нчы дәресләр  

 Тема: Контроль эш. (Демоверсия № 2)

 Максат:  

Дәрес тибы – контроль.

                                  27 нче дәрес  (21 нче бирем)

Тема: Тиңдәш кисәкләре, гомумиләштерүче сүзләре булган җөмләләрдә тыныш билгеләре.

 Максат:  тиңдәш кисәкләре, гомумиләштерүче сүзләре булган җөмләләрдә тыныш билгеләрен кую үзенчәлекләрен күнегүләр өстендә ныгыту.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: демоверсия буенча хаталарны төзәтү өстендә эш. Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 21 нче бирем.  К.җ.:   Дуслар рәтенә ул шушы төбәкнеӊ җирен, күген,күктә йөзгән яшенле болытларын, урманда мәш килгән кырмыскаларын, җырлый-җырлый бал ташучы умарта кортларын — һәммәсен кертә иде .Бирелгән җөмләдә тыныш билгеләре тиңдәш кисәкләр һәм алар янындагы гомумиләштерәче сүз янында куелды. Димәк, без  бүген шул хакта сөйләшербез. Үзбәя.  

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 144 нче күнегү. К.җ.: Тиңдәш кисәкләр:   1. Матур, җыйнак (кәрзиннәр)  — тиңдәш аергычлар. 2.Бер кыз белән бер малай (кайтты) – тиңдәш ияләр. 3. Арып-талып, тәмам хәлдән таеп (кайтуыбызга карамастан) – тиңдәш хәлләр, иркенләп, рәхәтләнеп (ял итәргә язмаган) —  тиңдәш хәлләр 4. Шатлык,  шифа, моӊ (бүләк иттеӊ) – тиңдәш тәмамлыклар. 5. Татар теле һәм әдәбияты (буенча лекция курслары) — тиңдәш аергычлар;  әзерли, укыта, шөгыльләнүен дәвам итә – тиңдәш хәбәрләр; гарәп, фарсы, татар һәм төрек (телләрен) — тиңдәш аергычлар . 6. Оялам – туктый алмыйм – тиңдәш хәбәрләр. Санау интонациясе булган урыннарда  — өтер, 6 нчы җөмләдә,кискен каршы кую булганга, сызык куела. Үзбәя.

2. 145 нче күнегү. К.җ.: 1. Инеш, чишмәләр, урамнар, тар тыкрыклар – һәммәсе – тиңдәш ияләр. 2. Барлык кошларны: песнәкләрне, саесканнарны, кызылтүшләрне, тукраннарны — тиңдәш тәмамлыклар. 3. Хәрәкәтен,йөз-кыяфәтен, буй-сынын, табигатен – барысын —  тиңдәш тәмамлыклар.4. Түбәндәге күренекле кешеләр: Галиәсгар Камал, Фатих Әмирхан, Хөсәен Ямашев, Кәрим Тинчурин, Камил Якуп, Солтан Габәши — тиңдәш ияләр. Тиӊдәш кисәкләрдән соӊ килгән гомумиләштерүче сүз алдыннан сызык куела. Тиӊдәш кисәкләр алдыннан килгән гомумиләштерүче сүздән соӊ ике нокта куела.  Үзбәя.

3. Модельләштерү. 146 нчы күнегү.  К.җ.:

                  Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре

      өтер                                         нокталы өтер                             сызык

1)тезү интонациясе,                тиӊдәш кисәкләр җәенке           бер-берсенә кискен

2)каршы куючы теркәгеч,        булып,үз эчләрендә                     каршы куюны

3) кабатлаулы җыючы,            өтерләр булса                             белдерсә

бүлүче теркәгеч булса

                Гомумиләштерүче сүзләр янында тыныш билгеләре

                      сызык                                          ике нокта

тиңдәш кисәкләрдән                                   тиңдәш кисәкләрдән

соң килсә                                                        алда килсә                         Үзбәя.

4. 147 нче күнегү. К.җ.:  1. ә; 2. а;  3. б; 4.а; 5. а.  Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 148 – 150 нче күнегүләр.

                                    28 нче дәрес (22 нче бирем)

Тема: Кереш яки эндәш сүзе, өстәлмәләре булган җөмләдә тыныш билгеләре.

 Максат: кереш яки эндәш сүзе, өстәлмәләре булган җөмләләрдә тыныш билгеләрен дөрес куеп язу күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 149 нчы күнегү;

ә) и 150 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 22 нче бирем.  К.җ.:.  1 нче җөмләдә эндәш сүз бирелгән, 2 нче җөмләдә – кереш сүз һәм 3 нче җөмләдә — өстәлмәләр.  Димәк, без  бүген хикәя, шарт һәм боерык фигыльләрдә басым турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 151 нче күнегү. К.җ.:  1. Чыршы агай, сине йорт бүрәнәсенә дип кисмәсләрме?  2. Ә сез, печән кибәннәре, киртә буена килгән биек аяклы, кара ахак күзле беркатлы поши малайларына, кызларына бездән сәлам әйтегез. 3. Әй сез, чыбыклы юл буендагы чокырлар! Сезнеӊ иӊкүлектә уйнаган төлкеләргә әйтегез: сак булсыннар, аучы килүен сизми калмасыннар!  Эндәш сүзләр җөмлә кисәкләреннән өтер  яки өтерләр белән аерыла. Көчле тойгы белән әйтелгән эндәш сүздән соӊ өндәү билгесе куела, җөмләнеӊ дәвамы баш хәрефтән башлап языла. Бер гомуми интонация астында әйтелгән әй,  ымлыгы белән эндәш сүз арасына өтер куелмый.Үзбәя.

2. 152 нче күнегү. К.җ.:  1. Ниһаять, күз алдында, ак шәүлә төсле генә булып, урман төсмерләнә башлады. 2. Син үзеӊ дә, Энәбикә, зинһар, саграк йөр инде. 3. Бу минутларда Әхтәм Мостафин да шул хакта уйлагандыр, мөгаен.  4. Яз-матур белән алтын көз, чыннан да, бергә атлыйдыр сыман.  5. Әлмәткә юл Чистай аша уза. Димәк, Хөсәен үзенеӊ каенатасында берәр кич кунмый булдыра алмастыр. Үзбәя.

3. 153 нче күнегү. К.җ.: 1. Апрель ахыры яңгыры. Ямьле-тәмле, рәхәтле-ләззәтле яңгыр. 2. Бер гомер. Безнең кыска гына гомеребезнең тылсымлы бер мизгеле.  3.Борылыш ачкычлары! Өстәлмәләр ярдәмендә язучы кайбер җөмлә кисәкләренең  мәгънәләренә игътибарны тагын да ныграк җәлеп итә.Үзбәя.

 4. 154 нче күнегү. К.җ.: 1. Халкым минем гомере буе читтә… Читтә… (урын хәле) 2. Безгә шагыйрь кирәк! Мәӊге кирәк! (хәбәр) 3. Юл буйлап киләм. Борынгы, бик әүвәлге юл бу. Меӊнәр вә меӊнәр үткән борынгы юл.(ия) 4. Кич тагын килегез. Сәгать төгәл җидедә. (вакыт хәле)5. Әгәр шул чакта иренеӊ телен чиштерсә, бүген бу хәлгә калмас иде. Калмас иде.(хәбәр)Үзбәя.   

   III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 155 – 157 нче күнегүләр.

                                   Кушма җөмлә синтаксисы

                                 29 нчы дәрес (23 нче бирем)

Тема: Җөмләләр арасында тезүле һәм ияртүле бәйләнеш.

 Максат: җөмләләр арасында тезүле һәм ияртүле бәйләнеш төшенчәсен актуальләштерү, аның сүзләр арасында тезүле һәм ияртүле бәйләнештән аермасын ачыкларга ярдәм итү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 156 нчы күнегү;

ә) и 157 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 23 нче бирем.  К.җ.:.  Модельдәге сорау бтлгеләре урынына тезүле һәм ияртүле дип язарга кирәк. Димәк, без  бүген   кушма җөмләдә бәйләнеш төрләре турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 158 нче күнегү. К.җ.: Схемалары: 1. [   ], ә [   ] – каршы куючы теркәгечле тезмә кушма җөмлә. 2. Йә [   ], йә[   ] — бүлүче теркәгечле тезмә кушма җөмлә.  3. [   ], һәм[   ] – җыючы  теркәгечле тезмә кушма җөмлә.    4. [   ], [   ] — теркәгечсез тезмә кушма җөмлә. 5. [   ] – [   ] — теркәгечсез тезмә кушма җөмлә.  Бу җөмләләрнең гади җөмләләре үзара тезүле бәйләнештә торалар.Үзбәя.

2. 159 нчы күнегү. К.җ.: Схемалары: 1. (…-дә),[   ]- синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә. 2. (…-кәч), [   ]-  синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә. 3. (…-еп),[   ] – синтетик иярчен рәвеш җөмләле иярченле кушма җөмлә.              4. [   ]: (   ) – аналитик иярчен тәмамлык җөмләле иярченле кушма җөмлә.                          5. (Әгәр  …-сә),[   ] — синтетик иярчен шарт җөмләле иярченле кушма җөмлә.  6. [… шул]: (   ) —   аналитик иярчен хәбәр җөмләле иярченле кушма җөмлә.  Бу җөмләләрнең гади җөмләләре үзара ияртүле бәйләнештә торалар  Үзбәя.

3. Модельләштерү. 160 нчы күнегү. К.җ.:  

                   Бәйләнеш төренә карап, кушма җөмләләр

         тезмә                                                                 иярченле

тезү юлы белән бәйләнәләр,                        ияртү юлы белән бәйләнәләр,

бәйләүче чаралар:                                            бәйләүче чаралар:

санау, каршы кую интонациясе,                    синтетик (хәбәр составындагы чара),

тезүче теркәгечләр                                        аналитик(хәбәр составында булмаган)Үзбәя.

4. 161 нче күнегү. К.җ.: Мәсәлән: 1. Салкын җил исә, һәм агачлардан соңгы яфраклар төшә.- Салкын җил исә дә, агачлардан соңгы яфраклар төшә.-  Салкын җил искәч, агачлардан соңгы яфраклар төшә.- Салкын җил искәндә, агачлардан соңгы яфраклар төшә. (Беренче ике җөмләдә — тезүле бәйләнеш , ә соңгы икесендә – ияртүле бәйләнеш). 2. Алар сөйләшкәндә, өстәлгә аш килде. (Ияртүле бәйләнеш)3. Мин шуны беләм: изгелек җирдә ятмый. — Мин шуны беләм ки, изгелек җирдә ятмый. — Мин изгелек җирдә ятмаганны беләм. (Ияртүле бәйләнеш) 4. Яңгыр яуды, һәм тузан басылды. (Тезүле бәйләнеш) – Яңгыр яугач, тузан басылды. (Ияртүле бәйләнеш) 5. Кояш елмаеп җибәрде дә, авыр болытлар таралды. (Тезүле бәйләнеш) — Кояш елмаеп җибәрүгә, авыр болытлар таралды .(Ияртүле бәйләнеш) 6. Көтегез: мин кайтырмын. (Ияртүле бәйләнеш)Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 162 – 164 нче күнегүләр.

                                30 нчы дәрес  (24 нче бирем)

Тема: Тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләре.

 Максат: тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләрен дөрес куя белү күнекмәсен камилләштерү.

 Дәрес тибы – белемнәрне тигезләү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 163 нче күнегү;

ә) и 164 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 24 нче бирем.  К.җ.: 1. Хөсәен абзый скрипкасын алды, болын моңлы музыка авазы белән тулды. 2. Каты итеп җиңемнән тарттылар, һәм мин сикереп тордым. Ике очракта да өтерләр куела, чөнки болар – тезмә кушма җөмләләр. Димәк, без  бүген тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләре турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 165 нче күнегү. К.җ.: 1.[   ], [   ] – б. ч . – санау интонациясе. 2. [   ] – [   ] – б.ч. – каршы кую интонациясе. 3. [   ]; [   ] – б.ч. — санау интонациясе. 4. [   ], [   ] – б. ч . – санау интонациясе. 5. [   ] – [   ] – б.ч. – каршы кую интонациясе. 6. [   ], [   ] – б. ч . – санау интонациясе. Үзбәя.

2. Модельләштерү.166 нчы күнегү. К.җ.:

           Теркәгечсез тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләре

           сызык                  нокталы өтер                                өтер

кискен каршы кую      гади җөмләләрнең үз                    алдагы шартлар

булганда                    эчендә өтерләр булса                       булмаганда.    Үзбәя.

 3. 167 нче күнегү. К.җ.: Схемалары: 1. [   ] – [   ]. 2. [   ], [   ].  3. [   ], [   ].    4.  [   ] – [   ]. 5.[   ]; [   ].   Үзбәя.

4. 168 нче күнегү. К.җ.: 1. Күтәрүе авыр — ашавы җиңел. 2. Юмарт көлә, саран елый. 3. Авырып китү тиз, савыгу озак. 4. Ай йокларга ята, кояш эшкә тора.Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 169– 171 нче күнегүләр.

                                      31 нче дәрес  (25 нче бирем)

Тема: Тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләре.

  Максат: тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләрен дөрес куя белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – белемнәрне тигезләү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 170 нче күнегү;

ә) и 171 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 25 нче бирем.  К.җ.:   Теркәгечсез тезмә кушма җөмләләрдә тыныш билгеләреннән өтер, сызык һәм нокталы өтер куела, ә теркәгечле тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре үзара өтер белән аерымлана. Димәк, без бүген дә тезмә кушма җөмләдә тыныш билгеләрен дөрес куя белү турында сөйләшербез.  Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 172 нче күнегү. К.җ.: 1. [   ] дә, [   ] – б.ч. – җыючы теркәгеч. 2. [  ], тик [   ] – б.ч. – каршы куючы теркәгеч. 3. [   ], һәм [   ] –б.ч. — җыючы теркәгеч. 4. [   ], ләкин [   ] – б.ч. – каршы куючы теркәгеч. 5. [  ], ә [   ] – б.ч. – каршы куючы теркәгеч. 6. Я [   ], я [   ] – б.ч. — кабатланып килгән бүлүче теркәгечләр. 7. [… дә…], [… да…]- б.ч. – кабатланып килгән җыючы теркәгечләр. Үзбәя.

2. 173 нче күнегү. К.җ.: 1) җыючы теркәгечле тезмә кушма җөмләләр: 1,2,7;

2) каршы куючы теркәгечле тезмә кушма җөмләләр: 3,5;

3) бүлүче теркәгечле тезмә кушма җөмләләр: 4, 6. Үзбәя.

3. 174 нче күнегү. К.җ.:   1. Тик. 2. Ләкин. 3. Һәм. 4. Дә. 5. Һәм. 6. Һәм.Үзбәя.

4. 175 нче күнегү. К.җ.: 1. а;  2. ә;  3. ә; 4. б; 5. а. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 176 – 178 нче күнегүләр.

                              32 нче дәрес

Тема: Контроль диктант “Нәрсә ул СПИД?”

Максат: II чиректә үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау.

Дәрес тибы – контроль.

Дәрес барышы:

1. Диктант язу.
2. Биремнәр үтәү:

А) Тексттан аныклагычы булган җөмләне язып алырга.

К.җ.: 2 нче җөмлә.

Ә)  “Нәтиҗәдә СПИД йоктырган кеше төрле авырулар китереп чыгаручы микробларга, яман шешләргә бирешүчән булып кала” җөмләсендә җөмләнең нинди кисәкләре тиңдәшләнгән? Җавапны  бер сүз белән язарга.

К.җ.: Тәмамлыклар.

“Туган тел” дигән диктант тексты … нчы биттә.

                           33 нче дәрес (26 нчы бирем)

Тема:  Иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләре.

 Максат:  иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләрен дөрес куеп язу күнекмәсен камилләштерү.

 Дәрес тибы – белемнәрне тигезләү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: хаталарны төзәтү өстендә эш.(Укытучы кирәк дип санаса)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 177 нче күнегү;

ә) и 178 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 26 нчы бирем.  К.җ.:  Ике җөмләдә дә өтерләр куела, ләкин 1 нче җөмлә – тезмә кушма җөмлә, ә 2 нче җөмлә – иярченле кушма җөмлә. Без тезмә кушма җөмләдә куела торган тыныш билгеләре турында сөйләштек инде. Димәк,  бүген иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләре турында сөйләшербез.  Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 179 нчы күнегү. К.җ.:  1. […(… –ган)…] – синтетик ииярченле кушма җөмлә.2. ( … –кәч), [   ] — синтетик ииярченле кушма җөмлә. 3. (… –сын өчен), [   ]  — синтетик ииярченле кушма җөмлә. 4. [ … шулкадәр …], (   ) – аналитик иярченле кушма җөмлә. 5. [   ]: (   ) – аналитик иярченле кушма җөмлә.6. [… (… дәрәҗәдә)…] – синтетик ииярченле кушма җөмлә.7. [   ], (әйтерсең …) – аналитик иярченле кушма җөмлә.Үзбәя.

2. 180 нче күнегү. К.җ.: Иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләрен дөрес кую өчен, иярчен җөмләнең баш җөмләгә нинди бәйләүче чаралар ярдәмендә ияреп килүен белергә кирәк.

 Бу чаралар синтетик һәм аналитик төзелешкә карый.

 Синтетик чаралар ( кушымчалар, фигыль формасы, бәйлек һәм бәйлек сүзләр, янәшә тору) иярчен җөмләнең хәбәре составында тора, аңа бәйле була, ә аналитик чаралар (мөнәсәбәтле сүз, теркәгеч һәм теркәгеч сүз, көттерү интонациясе) иярчен җөмләнең хәбәренә бәйле түгел.

    Синтетик иярчен җөмлә белән баш җөмлә арасында кайбер очракта тыныш билгесе куела, икенче очракта  куелмый.Моның өчен махсус кагыйдәләр бар.

    Аналитик иярчен җөмлә белән баш җөмлә арасында һәрвакыт тыныш билгесе куела.Үзбәя.

3. 181 нче күнегү. К.җ.: 1. Ул күрсәткән якка борылып карадым. (… якка) [   ]- синтетик иярчен урын җөмләле иярченле кушма җөмлә.2. ( … кебек),[   ] – синтетик иярчен рәвеш җөмләле иярченле кушма җөмлә. 3. [   ]: (   ) – аналитик иярчен тәмамлык җөмләле иярченле кушма җөмлә. Үзбәя.

4. 182 нче күнегү. К.җ.: 1. а; 2. а;  3. ә; 4. ә; 5. ә. Үзбәя. 

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 183 – 185 нче күнегүләр.

                                     34 нче дәрес  (27 нче бирем)

Тема: Синтетик иярчен җөмләле иярченле  кушма җөмләдә тыныш билгеләре.

 Максат: синтетик иярчен җөмлә белән баш җөмлә арасында тыныш билгесен кую яки куймау белән бәйле кагыйдәләрне гамәли куллана белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 184 нче күнегү;

ә) и 185 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 27 нче бирем.  К.җ.: Мин урамга чыкканда, кояш күтәрелгән иде.    ( …-да), [   ] – синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә. Димәк, без бүген синтетик иярчен  җөмләле иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләре турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 186 нчы күнегү. К.җ.:  1.( …-гач),[   ] – синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә. 2. (…-еп),[   ] — синтетик иярчен рәвеш җөмләле иярченле кушма җөмлә. 3. (…-салар да), [   ] — синтетик иярчен кире җөмләле иярченле кушма җөмлә. 4. [… , (..-кәнче),  …] — синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә. 5. (… –сен өчен), [   ] — синтетик иярчен максат җөмләле иярченле кушма җөмлә. 6. [… (   ) …] — синтетик иярчен аергыч җөмләле иярченле кушма җөмлә. 7.( … –ган җирдә) [   ] — синтетик иярчен урын җөмләле иярченле кушма җөмлә. 8. [… (…-не)… ]- синтетик иярчен тәмамлык җөмләле иярченле кушма җөмлә. 9. (…-да), [   ] — синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә. 10. [… (…-гә) …] — синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә. Үзбәя.

2. 187 нче күнегү. К.җ.:  1. Мин пәрдә алдына чыгып басуга, тавышлар басылды. 2. Бүреләр генә шулай тезелешеп йөри дип, куянның башына да килми. 3. – Микулай дәдәй, әти кайткач, без аның белән үрдәк атарга барабыз әле. 4. – Теге вакытта без утырткан сәрви куагы корыдымыни, Миңлеҗамал әби?  5. Көннәр үткән саен ,“Хөсәен” үсә бара… 6. Ай батып барган яктан һавага ике көтү үрдәк күтәрелә. 7. Чыршының куе ботаклары җимлектәге азыкны кар басудан сакларлык иде. 7. Гаҗәп йомшак, искиткеч саф тавышы тын урманда кош балаларына бишек җыры булып яңгырый. Үзбәя.

3.188 нче күнегү.К.җ.: Мәсәлән: 1. Төн бик краңгы булуга карамастан, без юлга кузгалдык.   2. Син килгәнне сизми дә калганмын. 3. Дустым килмәү сәбәпле, без бәйрәм чараларына бара алмадык. 4. Улы киткәч, Сания апа ялгыз калды. 5. Без эшләгән җирдә каеннар күп иде. Үзбәя.

4. 189 нчы күнегү. К.җ.: 1) аерымланган кисәкле гади җөмләләр: 2, 5, 6.

2)синтетик иярчен җөмләле кушма җөмләләр: 1, 3, 4, 7, 8. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 190 – 192 нче күнегүләр.

                            35 нче дәрес ( 28 нче бирем)

Тема: Аналитик иярчен җөмләле иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләре.

 Максат: аналитик иярчен җөмләле иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләре турында белемнәрне тирәнәйтү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 191 нче күнегү;

ә) и 192 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 28 нче бирем.  К.җ.:  а. Бу — аналитик төзелешле иярчен җөмләле  иярченле кушма җөмлә.  Димәк, без бүген аналитик иярчен җөмләле иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләре  турында сөйләшербез. Үзбәя.  

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 193 нче күнегү. К.җ.:  1.[…шунысына…]: (   ). 2. [   ]: (   ). 3. [… шулкадәр …], (әйтерсең …). 4. [… шуны …]: (   ). 5. [   ], (гүя … ). 6. (Кем … ), [шул …].  7. [   ], (чөнки … ). 8. [   ], (дөресрәге …).  Үзбәя.

  2. Модельдәштерү. 194 нче күнегү. К.җ.:  

Аналитик иярчен җөмләле иярченле кушма җөмләдә тыныш билгеләре 

өтер                                                   ике нокта                                          сызык

1)иярчен җөмлә алдан килеп,                1) мөнәсәбәтле сүзе булган            1)иярчен

баш җөмлә мөнәсәбәтле сүз                    баш җөмлә алдан килсә;           җөмлә алдан

белән башланса;                                       2) көттерү һәм аныклау             килеп, баш

2)иярчен җөмлә баш җөмләгә                  интонациясе  ярдәмендә           җөмлә    

теркәгеч белән бәйләнсә;                            бәйләнеш булса.                      мөнәсәбәтле

3) теркәгеч сүз бәйләүче чара булса;                                                          сүз белән

4) теркәгеч яки теркәгеч сүз иярчен                                                            башланмаса.

җөмлә ягында килеп, баш җөмләдә

мөнәсәбәтле сүз булса;

5) бер сүзне аныклап, җөмлә эчендә

килгән компонент булса.                                                                            Үзбәя.

3. 195 нче күнегү. К.җ.: 1. Класста, әйтерсең бомба шарлаттылар, гөрс итте дә тынды. 2. Соңыннан гына белдем : ул сакау балаларның телен ачтыра ала икән. 3. Тамань полкының батыр кызлары дошманга шундый курку салалар ,хәтта бу машиналарда хатын-кызлар очуына фашистлар ышанып та бетмиләр.4. Җәй ничек коры килмәсен -урманлы җирдә иген уңа. 5. Ханга хәбәр килде: кичә кичке якта каганның төп көче илхан белән очраша. 6. Ай яктысы каршы яктагы өйләрнең тәрәзәләренә төшкән, шунлыктан өй эчләрендә якты балкыш чагылып киткәли. 7.Кичкә таба ,кояш баер алдыннан, печәнчеләр кайтты. 8.Мин ышанам ки, сез ачу сакламассыз. 9. Телевизордан маҗаралы кино күрсәтәчәкләр — мин шуңа ашыгам. Үзбәя.

 4.196 нчы күнегү. К.җ.: 1.б; 2. ә; 3. а; 4.б; 5. а.  Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 197 – 199 нчы күнегүләр.

                             36 нчы дәрес ( 29 нчы бирем)

Тема: Кушма җөмләләрне гомумиләштереп кабатлау.

 Максат: кушма җөмләләрне һәм алар янында куела торган тыныш билгеләрен гомумиләштереп кабатлау, күнегүләр өстендә ныгыту. .

 Дәрес тибы – белемнәрне актуальләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 198 нче күнегү;

ә) и 199 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 29 нчы бирем.  К.җ.:  

                                                                               Кушма җөмлә

                                                 тезмә                                                                 иярченле

                      теркәгечсез              теркәгечле                                 төзелеше                    мәгънәсе

                                                                                         синтетик            аналитик

                                                                                                                                              ия         аергыч            хәл                

                                                                                                                                                   хәбәр           тәмамлык

Димәк, без бүген кушма җөмлә һәм алар янындагы тыныш билгеләрен кабатларбыз. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 200 нче күнегү. К.җ.:  1.(… –га карамастан), [   ]. 2. [… шунысы …]: (   ). 3.  [   ] – [   ].   4. [   ]; [   ]. 5. ( … –да), [   ]. 6. ( … –гә) [   ]. 7. [   ], ләкин [   ]. 8. [ … , ( … –гач), … ]. 9. [   ]; [   ]. 10. [   ] – [   ].  Үзбәя.

2. 201 нче күнегү. К.җ.: 1. [   ], ( чөнки …). 2. [   ], әмма [   ]. 3. [ … ки], (   ). 4. [   ], ләкин [   ]. 5. ( … –сәләр дә), [   ]. 6. [ … шулкадәр … ]: (   ). 7. ( …-нән соң), [   ]. Үзбәя.

3. 202 нче күнегү. К.җ.: 1.  Көн җылынгач, каз бәбкәләрен чирәмгә чыгардык.  (синтетик иярчен вакыт җөмләле иярченле кушма җөмлә)2. Аңлашыла ки, гаеп аның үзендә булган.( аналитик иярчен ия җөмләле иярченле кушма җөмлә)  3. Син миңа үпкәләмә: мин башкача эшли алмый идем.( аналитик иярчен сәбәп җөмләле иярченле кушма җөмлә)   4. Җил тавышы тынган кебек булды, һәм без тәрәзәләрне ачтык. ( теркәгечле тезмә кушма җөмлә) 5. Кунакларны бик озак көттек —  алар күренмәде. ( теркәгечсез тезмә кушма җөмлә) Үзбәя.

4. 203 нче күнегү. К.җ.: 1. ә; 2. а; 3. б; 4.ә; 5. б. Үзбәя.

 III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 204 – 206 нчы күнегүләр.

                          Стилистика һәм сөйләм культурасы

                            37 нче дәрес (30 нчы бирем)

Тема: Әдәби сөйләм һәм аның стильләре.

 Максат: әдәби сөйләм һәм аның стильләре турында төшенчә формалаштыру, стилистика бүлегенең өйрәнү объектын аңлатып бирә белү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 205 нче күнегү;

ә) и 206 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 30 нчы бирем.  К.җ.:   Димәк, без бүген әдәби сөйләм һәм аның стильләре турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 207 нче күнегү. К.җ.: 1.Нигезендә әдәби тел нормалары яткан сөйләмне әдәби сөйләм дип атарга мөмкин. Ул билгеле бер телдә сөйләшүче кешеләрнең фикерләрен аңлаешлы итеп һәм гасырлар буена урнашып килгән таләпләрне бозмыйча җиткерергә ярдәм итә. Үзбәя.

2. 208 нче күнегү. К.җ.: Стиль сүзе үзенчәлек, ниндидер аерым билгеләргә ия булу дигән мәгънәне белдерә. Мәсәлән, романтик стильдә иҗат итү дигәндә, чынбарлыкны бераз бизәп, хыялый күренешләргә бәйләп сурәтләүне күздә тотабыз. Кешенең киенү стиле дип тә әйтә алабыз. Кайбер кешеләрнең сөйләм стиле үзенчәлекле булып аерылып тора һ.б. Үзбәя.

3. Модельләштерү. 209 нчы күнегү. К.җ.:

                                 Сөйләм стильләре

әдәби                 публицистик          фәнни      рәсми          сөйләмә

Үзбәя.

4. 210 нчы күнегү. К.җ.: 1.Телдәге стильләрне өйрәнә торган фән стилистика дип атала. 2. Телдәге барлык стильләргә дә карый торган сүзләр битараф сүзләр дип йөртелә.Үзбәя.

5. 211 нче күнегү. К.җ.: Мәсәлән: инеш, сабырлык, шикәр, әби, күзлек, бәйрәм, ачкыч, дуслык, йөрәк, бала, җиде, агач.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 212 – 214 нче күнегүләр.

                            38 нче дәрес ( 31 нче бирем)

 Тема: Әдәби стиль.

 Максат: әдәби стиль турында төшенчә формалаштыру, аның үзенчәлекле сыйфатларын аерып әйтә алу күнекмәсен булдырырга ярдәм итү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 213 нче күнегү;

ә) и 214 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 31 нче бирем.  К.җ.: Модельдәге сорау билгесе урынына әдәби сүзен язарга кирәк. Димәк, без бүген әдәби стиль турында сөйләшербез. Үзбәя.  

 Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 215 нче күнегү. К.җ.: 2 нче өзек әдәби стильгә карый. Беренчедән, бу – әдәби әсәрдән алынган өзек. Икенчедән, өзек укучының күңел хисенә дә тәэсир ясый. Тойгылы җөмлә булуы да моңа ишарә итә.  Үзбәя.

2. Модельләштерү. 216 нчы күнегү. К.җ.:  

                             Әдәби стиль 

• әдәби телнең нигезен тәшкил итә,
• барлык әдәби әсәрләр шул стильдә языла,
• сурәтләү чараларына бай,
• тойгы-кичерешләрне белдерә торган сүзләр күп. Үзбәя.

3. 217 нче күнегү. К.җ.: Беренчедән, бу –әдәби әсәрдән алынган өзек. Ул әдәби телдә язылган. Икенчедән, сурәтләү чараларына бай Мәсәлән: чагыштыру (минем шикелле бәхетсез), фразеологик әйтелмәләр(икәү бер иш, кирәгем бер тиен, икмәк өсте), мәкаль-әйтемнәр(Берәүгә берәү кирәк, кыешка терәү кирәк), сынландырулар(яшен суккан куш каенның берсе әйтте), гипербола (Баш очыбызда өзлексез кошлар сайрап торачак, алдыбызда пырылдап, ак күбәләкләр очып, безгә юл күрсәтеп барачак. Безнең куанычны күреп, чәчәкләр баш иячәк, еланнар — ояларына, бүреләр өннәренә качачак…) һ.б. Тойгы-кичерешләрне тирәнәйтү максатыннан, халык җыры кертеп җибәрелгән, диалогларга зур урын бирелгән.Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 218 – 220 нче күнегүләр.

                          39 нчы дәрес  ( 32 нче бирем)

Тема: Публицистик стиль.

 Максат: публицистик стильгә хас билгеләрне аерып әйтә белү күнекмәсе формалаштыру, аны әдәби стильдән аерып ала белү ысулын билгеләү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 219 нчы күнегү;

ә) и 220 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 32 нче бирем.  К.җ.: Бирелгән текст публицистик стильгә карый  дияргә нигез бар, чөнки ул аерым бер шәхес турында мәкалә рәвешендә язылган. Димәк, без бүген  публицистик стиль турында сөйләшербез дип уйлыйбыз. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 221 нче күнегү. К.җ.: 1 нче өзек әдәби стильгдә язылган, чөнки ул – әдәби әсәр, тел-сурәтләү чараларына бай, тойгы бик көчле һ.б.  2 нче өзек публицистик стильгә карый,мәкалә формасында язылган, аның авторының Нил Юзеев булуы да моны дәлилли. Үзбәя.

2. Модельләштерү. 222 нче күнегү. К.җ.:

                  Публицистик стиль

• газета-журнал мәкаләләре, юлъязмалар, очерк һәм фельетоннар иҗат ителә ,
• алар яңалыкны хәбәр итә, авторның уй-фикерләрен халыкка җиткерә,
• сәясәткә караган терминнар, автор карашын сиздерә торган сүзләр кулланыла,

— язмаларның һәркемгә аңлаешлы, гади, үткен тел белән язылуы шарт.     Үзбәя.

3. 223 нче күнегү. К.җ.:  Беренчедән, бу – журналист язмасы. Икенчедән, автор М10 трассасында булган автомобиль бөкеләренә карата үз фикерен белдерә, илнең кышка әзер булмавын тәнкыйтьли. Язма һәркемгә аңлаешлы, гади, үткен тел белән язылган. Үзбәя.

4. 224 нче күнегү. К.җ.: Мәсәлән:

1. Әлеге спорт төренең үзенчәлекләре.

2. Спорт мәйданында тоткан урыны.

3. Бу спорт төрен әйдәп баручы спортсменнар.

4. Минем бу спорт төренә мөнәсәбәтем һ.б. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 225 – 227 нче күнегүләр.

                                      40 нчы дәрес (34 нче бирем)

Тема: Фәнни стиль.

 Максат: фәнни стиль турында төшенчә формалаштыру, аңа хас үзенчәлекләрне аерып ала белү күнекмәсе булдыру.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 226 нчы күнегү.

ә) и 227 нче күнегү. Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 33 нче бирем.  К.җ.: Модельнеӊ тулып бетмәгән өлешенә фәнни сүзен язарга кирәк.  Димәк, без бүген фәнни стиль турында өйрәнербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 228 нче күнегү. К.җ.: Бу текстта кытай розасы турында белешмә бирелгән.Автор аз сүз белән дә бик күп мәгълүмат бирүгә ирешкән.Текст сурәтләү чараларына бай түгел. Үзбәя.

2. Модельләштерү. 229 нчы күнегү. К.җ.:

                           Фәнни стиль

-гыйльми мәкалә һәм китаплар, белешмә һәм дәреслекләр, диссертацияләр языла,

-махсус фәнни терминнар күбрәк кулланыла,

-сүзләр туры, төгәл мәгънәсендә бирелә,

-фикерне логик эзлеклелектә бирүгә аеруча игътибар ителә,

-калыплашкан сүзтезмәләр (дип атала, хасил була, булырга мөмкин ) еш кулланыла,

-кереш сүзләр, аныклагычлар киң файдаланыла. Үзбәя.

3. 230 нчы күнегү. К.җ.:   1. Аныклагычлар, теркәгеч аша бәйләнешкә кергән иярченле кушма җөмлә кулланыла. 2.  Махсус фәнни терминнар, аныклагыч кулланыла. 3.  Махсус фәнни терминнар, аныклагыч , теркәгеч аша бәйләнешкә кергән иярченле кушма җөмлә кулланыла.  Барысының  да авторлары – тел һәм әдәбият галимнәре. Үзбәя.

4. 231 нче күнегү.  К.җ.: Фәнни стиль белән язарга туры килсә, без түбәндәге синонимик оялардагы сүзләрне сайлар идек: күп; ару; самолет; яхшы; кеше;авыру; боерык. Чөнки сүзләр туры, төгәл мәгънәсендә бирелергә тиеш. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 232 – 234 нче күнегүләр.

                                         41 нче дәрес (34 нче бирем)

Тема: Рәсми стиль.

 Максат: рәсми стиль турында төшенчә формалаштыру.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 233 нче күнегү;

ә) и 234 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 34 нче бирем.  К.җ.: Күп нокталар урынына рәсми стиль дип язарга кирәк. Димәк, без бүген рәсми стиль турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.     

1. 235 нче күнегү. К.җ.:        ТР Яр Чаллы шәһәре 52 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе

                                                  директоры Кайбышев Сәйфи Рифхәт улына

                                                  9 нчы а сыйныфы укучысы Галиев Нияз Гаяз улыннан

                                                                          гариза.

        Мин Сездән, яшь җырчылар конкурсында катнашу сәбәпле, 10 нче апрель көнендә дәресләрдән азат итүегезне үтенәм. Гаризама конкурста катнашу өчен бирелгән чакыру кәгазен дә терким.

                                                                           08. 04.14.            Имзам: …                 Үзбәя.

2. 236 нчы күнегү. К.җ.: мәкалә, хат,белешмә, акт, аңлатма язуы, акт, гариза,расписка.

                                             Белешмә 

Бу белешмә Яр Чаллы шәһәре 52 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе администрациясе тарафыннан Кыямов Альмирга аның әлеге мәктәпнең 9 нчы а сыйныфында укуын раслап бирелә.

Белешмә шәһәр Спорт сараена тапшыру өчен алына.

Мәктәп директоры  С. Р. Кайбышев.

                                                                                                          (Имза)

                                                                                                           12.09.2014 ел

                                                                                                          (Мөһер)  Үзбәя.                           

3. Модельләштерү. 237 нче күнегү. К.җ.:

                              Рәсми стиль

-гаризалар, ышаныч кәгазьләре, төрле дәүләт документлары, карарлар, әмерләр, указлар, шартнамәләр, беркетмәләр, актлар, аңлатмалар языла,

 -алар билгеле бер калыпларга буйсыналар, мәҗбүри җөмлә калыплары, сүзтезмәләр кулланыла,

-сүзләр туры мәгънәләрендә генә кулланылалар,

-озак еллар дәвамында үзенең тотрыклылыгын саклап килә.  Үзбәя.  

4. 238 нче күнегү. К.җ.:  Сыйныф җыелышының беркетмәсе түбәндәге  тәртиптә языла:

                                                                    Беркетмә.

        Татарстан Республикасы Чирмешән районы Иске Кади урта гомуми белем бирү мәктәбенең 9 нчы сыйныф укучылары җыелышының 3 нче номерлы беркетмәсе.

                                                                                       11 нче декабрь, 2014 нче ел.

        Рәис:                                                                     (фамилиясе, исеме, әтисенең исеме)

        Сәркатип:                                                             (фамилиясе, исеме)

        Катнаштылар:                                                      ( катнашучыларның саны күрсәтелә)

        Чакырылдылар:                                                    (фамилиясе, исеме, әтисенең исеме)

                                                  Көн тәртибе:

         1.

         2.

         Тыңланды:                                                           (фамилиясе, исеме)

         (Чыгышның эчтәлеге языла)

         Өстәмә чыгыш ясадылар:                                   (фамилиясе, исеме)

         (Чыгышларның эчтәлеге языла)  

         Карар:

         1.

         2.

         Рәис:                                                                        (имза)

         Сәркатип:                                                                (имза)                   Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 239 – 241 нче күнегүләр.

                                      42 нче дәрес  (35 нче бирем)

Тема: Эш кәгазьләре: ышанычнамә язу.

 Максат: ышанычнамә турында төшенчә формалаштыру, язу тәртибен үзләштерергә ярдәм итү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 240 нчы күнегү;

ә) и 241 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 35нче бирем.  К.җ.: Модельдәге безгә таныш булмаган эш кәгазе – ышанычнамә. Димәк, без бүген ышанычнамә язарга өйрәнербез. Үзбәя.  

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.      

1.242 нче күнегү. К.җ.: Ышанычнамә —

Үзбәя.

2.  243 нче күнегү. К.җ.: План.

1. Уртага ышанычнамә сүзе язып куела.

2. Ышанычнамә язылган урын, язылу вакыты күрсәтелә.

3. Ышанычнамә төзегән ике якның да исем-фамилияләре, кем булулары искәртелә.

4. Ышанычнамәнең эчтәлеге әйтелә.

5. Россия Федерациясе Граждан кодексының 185 – 189 нчы статьялары эчтәлеге искәртелә.

5. Ышанычнамәне яздыручының имзасы куела, ул имза раслана, мөһер сугыла.Үзбәя.

3. 244 нче күнегү. К.җ.: Мәсәлән:

                                              Ышанычнамә

   Татарстан Республикасы Яр Чаллы шәһәре, ике мең ундүртенче ел, 14 нче март.

   Мин, Татарстан Республикасы Яр Чаллы шәһәре 52 нче урта гомуми белем бирү мәктәбенең 10 нчы а сыйныфы укучысы Яппарова Физәлия Рафис кызы, шул ук мәктәпнең 10 нчы а сыйныфы укучысы Гыйльфанова Алия Фаяз кызына 2014 нче елның гыйнвар аенда “Ялкын” журналында басылып чыккан мәкаләм өчен 200 (ике йөз) сум гонорар акчасын алуны ышанып тапшырам.

    Россия Федерациясе Граждан кодексының 185 – 189 нчы статьялары эчтәлеге безгә аңлатылды.

                                                                                                                                                                                                                                              Имза

    Ф.Р.Яппарованың имзасын раслыйм.

    52 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе директоры                                                                                                            Имза

    Мөһер                                                                                                                    Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 245 – 247 нче күнегүләр.

                                      43 нче дәрес (36 нчы бирем)

Тема: Сөйләмә стиль.

 Максат: сөйләмә стиль турында төшенчә формалаштыру, аны башка стильләрдән аеру ысулын билгеләргә ярдәм итү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

 а) я 246 нчы күнегү;

ә) и 247 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 36 нчы бирем.  К.җ.: Кешеләрнең көндәлек аралашулары вакытында кулланыла торган стиль сөйләмә стиль дип атала.  Димәк, без бүген шул хакта сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.

1. 248 нче күнегү. К.җ.: Конспект. Үзбәя.

2. 249 нчы күнегү. К.җ.:  1) хәбәр итү хатлары: 4;  2) хәл-әхвәл белдереп язылган хатлар: 1; 3) үз фикереңне белдереп язган хатлар: 2;  4) хисләреңне белдереп язган хатлар: 3. Үзбәя.                                                  42 нче дәрес (35 нче бирем)

Тема: Эш кәгазьләре: ышанычнамә язу.

Максат: ышанычнамә турында төшенчә формалаштыру, аны язу тәртибен үзләштерергә ярдәм итү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

а) я 240 нчы күнегү;

ә) и 241 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 35 нче бирем.  К.җ.: Бирелгән эш кәгазьләре арасыннан безгә ышанычнамә таныш түгел. Димәк, без бүген ышанычнамә язарга өйрәнербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.     

1. 242 нче күнегү. К.җ.: Ышанычнамә – үз исемеңнән берәр җирдә эш йөртү(берәр нәрсә алу һ.б.) өчен бирелә торган махсус язу. Үзбәя.

2. 243 нче күнегү.  К.җ.:     План.

1. Уртага ышанычнамә сүзе языла.   

2. Бирелү урыны, датасы күрсәтелә.

3. Кемнең кемгә ышанычнамә язуы һәм аның эчтәлеге искәртелә.

4. Ышанычнамә язучының имзасы куела.

5. Ышанычнамә язучының имзасы раслана һәм раслаучының имзасы белән мөһер сугыла.                                                                     

Үзбәя.                           

3. 244 нче күнегү. К.җ.:                                                                            

                                              Ышанычнамә

   Татарстан Республикасы Яр Чаллы шәһәре, ике мең ундүртенче ел, 18 нче октябрь

   Мин, Татарстан Республикасы Яр Чаллы шәһәре 52 нче урта гомуми белем бирү мәктәбенең 9 нчы а сыйныфы укучысы Зыятдинова Гөлназ Вәккас кызы, апам Зыятдинова Эльвира Вәккас  кызына 2014 нче елның сентябрь аенда “Ялкын” журналында (№ 9) басылып чыккан мәкаләм  өчен тиеш 350 (өч йөз илле)) сум гонорар акчасын алуны ышанып тапшырам.

   Россия Федерациясе Граждан кодексының 185 – 189 нчы статьялары эчтәлеге безгә аңлатылды.

                                                                                                                                    Имза

                                                                                                                                                                                                       Г.В.Зыятдинованың имзасын раслыйм.

     52 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе директоры                                     Имза                                                                                                                                                                  

    Мөһер

                                                                                                                                   Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 245 – 247 нче күнегүләр.

                                 43 нче дәрес (36 нчы бирем)

Тема: Сөйләмә  стиль.

 Максат: сөйләмә стиль турында төшенчә формалаштыру.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(План әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 246 нчы күнегү;

ә) и 247 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 36 нчы бирем.  К.җ.: Күп нокталар урынына сөйләмә стиль дип язарга кирәк. Димәк, без бүген сөйләмә стиль турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.     

1. 248 нче күнегү. К.җ.:  (Конспект) Үзбәя.

2. 249 нчы күнегү. К.җ.: 1) хәбәр итү хатлары:  4; 2) хәл-әхвәл белдереп язылган хатлар: 1; 3) үз фикереңне белдереп язган хатлар: 2;  4) хисләреңне белдереп язган хатлар: 3.Үзбәя.

3. 250 нче күнегү. К.җ.: Бирелгән өзек сөйләмә стильгә карый. Дәлилләр: 1) диалог формасында төзелгән; 2) көндәлек тормышта күп кулланыла торган һәм һәр кешегә аңлаешлы сүзләрдән тора; 3) гади, ким җөмләләр күп. Үзбәя.

 III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 251– 253 нче күнегүләр.

                                 44 нче дәрес (37 нче бирем)

Тема: Стилистиканың нигезе буларак синонимика.

 Максат: стилистиканың нигезе буларак синонимика турында төшенчә формалаштыру.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Конспектның төп фикерләре әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 252 нче күнегү;

ә) и 253 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 37 нче бирем.  К.җ.: Димәк, без бүген стилистиканың нигезе буларак синонимика турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.     

1. 254 нче күнегү. К.җ.: 1.Кайтырга җыенды, кайтырга булды, кайтырга тотынды, кайтасы итте – сүз формалары.

 2. Күп, шактый, байтак, хәйран, хәтсез  – сүзләр.

 3. Бер кашык су белән йотарлык, күз өстендә каш кебек, күзнең явын алырлык – фразеологик әйтелмәләр.

 4. Мамык кебек йомшак, мамык төсле йомшак, мамык сыман йомшак, мамыктай йомшак – сүзтезмәләр.

 5. Кайда төрмә ябыла, шунда мәктәп ачыла. Төрмә ябылган җирдә мәктәп ачыла – җөмләләр.  Үзбәя.

2. 255 нче күнегү. К.җ.:  1- морфологик синонимнар. 2- лексик синонимнар.                                  3 — фразеологик синонимнар. 4,5 — синтаксик синонимнар. Үзбәя.

3. 256 нчы күнегү. К.җ.: Кәеф китү, кәеф кырылу, кәеф төшү. Үзбәя.

4. Модельләштерү. 257 нче күнегү. К.җ.:

                             Эчтәлекләре ягыннан синонимнар

  тулы                                       мәгънәви                                                    стилистик

мәгънәләре тәңгәл                 мәгънә төсмерләре                               стилистик кулланылыш

 була                                         белән аерыла                                           белән аерыла    Үзбәя.

5. 258 нче күнегү. К.җ.: Яхшы, әйбәт, ару, шәп; кеше, адәм, бәндә, җан, зат; буйсыну, баш ию, тез чүгү, кол булу; боерык, фәрман, әмер, приказ; төшем, доход, керем; зур, дәү, олы, олуг, өлкән; чиста, керсез, таза; игътибар, илтифат, дикъкать Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 259– 261 нче күнегүләр.

                                     45 нче дәрес (38 нче бирем)

Тема: Синтаксик синонимнар.

 Максат: синтаксик синонимнар турында белемнәрне тирәнәйтү, аларны сөйләмдә урынлы куллана белү күнекмәсен камилләштерү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 260 нчы күнегү;

ә) и 261 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 38 нче бирем.  К.җ.: Күп нокталар урынына синтаксик синонимнар дип  куярга кирәк. Димәк, без бүген синтаксик синонимнар турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.     

1. 262 нче күнегү. К.җ.: шул хакта уйлау, шул турыда уйлау, шуны уйлау;  ишеккә кадәр озату, ишеккә хәтле озату, ишеккә чаклы озату, ишеккә тикле озату;  китү сәбәпле күрешмәү, китү аркасында күрешмәү, киткәнгә күрә күрешмәү, киткәнлектән күрешмәү; укысаң белерсең, укыдың исә белерсең, укыйсың икән белерсең, укыган шартта белерсең; дусларча сөйләшү, дуслар кебек сөйләшү, дуслар шикелле сөйләшү, дуслар сыман сөйләшү.        Үзбәя.

2. 263 нче күнегү. К.җ.:  көймәсе комга терәлү – эш бармау, уңышсызлык; дилбегәне үз кулыңа алу – инициатива күрсәтү, җитәкчелек итү; теле телгә йокмау- матур, оста сөйләү; авыз итү – ашап карау; бармак аша карау – игътибарсыз булу, кирәк дип санамау; сират күперен кичү – авырлыкны җиңү, нидәндер котылу;  баш вату – тирәнтен уйлау;  трай тибеп йөрү – эшсез вакыт уздыру; аяз көнне яшен суккандай – көтмәгәндә начар хәлгә калу;  күз-колак булу – күзәтү, игътибарга алып тору. Үзбәя.

3.264 нче күнегү. К.җ.:   1. Урманга керү белән  — аерымланган вакыт хәле. 2. Урманга керүгә — аерымланган вакыт хәле. 3. Урманга кергәч — аерымланган вакыт хәле. 4. Тырышсам – аерымланган шарт хәле. 5. Тырышам икән —  аерымланган шарт хәле. 6. Тырышкан очракта — аерымланган шарт хәле. Үзбәя.

4. 265 нче күнегү. К.җ.: 1. Кызның күлмәге яңа яуган кар кебек (төсле, сыман, шикелле, кардай)  ап-ак. 2. Аяз эш буенча (белән бәйле, эшкә бәйле) командировкага китәргә тиеш иде. 3. Таштай (төсле, сыман, шикелле, кебек) каты бәгырьле кешеләр дә очрый шул. 4. Салкыннан(салкын булу сәбәпле, салкын булу аркасында) битләребез кызарган.Үзбәя.

5. 266 нчы күнегү. К.җ.: Мәсәлән: Бу киемнәр эшкә дип бирелде. Бу киемнәр эш өчен бирелде. Үзбәя. 

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 267– 269 нчы күнегүләр.

                                        46 нчы дәрес (39 нчы бирем)

Тема: Бер һәм ике составлы җөмләләр  синонимлыгы.

 Максат: бер һәм ике составлы җөмләләр  синонимлыгы турында төшенчә формалаштыру.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 268 нче күнегү;

ә) и 269 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 39 нчы бирем.  К.җ.: 1 нче җөмлә – бер составлы, ә 2 нче җөмлә – ике  составлы. Алар үзара синоним. Димәк, без бүген бер составлы һәм ике  составлы җөмләләр синонимлыгы турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла. 

II. УМ адымлап чишү. 

  1. 270 нче күнегү. К.җ.:  1. Аналы-кызлы аларның монда беренче мәртәбә килүләре икән.  ( билгеле  үтәүчеле бер составлы фигыль җөмлә) —  Аналы-кызлы алар монда беренче мәртәбә килгәннәр икән.2. Ике көймә койрыгын тотып булмый. (гомуми үтәүчеле бер составлы фигыль җөмлә) – Кеше ике көймә койрыгын берьюлы тота алмый. 3. Юк, йоклап кителмәде. (үтәүчесез бер составлы фигыль җөмлә) – Юк, мин йоклап китәлмәдем. 4. Әйтергәме соң фамилиямне? (билгеле  үтәүчеле бер составлы фигыль җөмлә) – Фамилиямне әйтим микән соң мин? 5. Миңа да шунда барырга иде! (билгеле  үтәүчеле бер составлы фигыль җөмлә) – Мин дә шунда барырга тиеш! 6. Тимерне кызуында сугалар. (билгесез үтәүчеле бер составлы фигыль җөмлә)- Тимерне кызуында сугу яхшы. — Тимер кызуында сугылса яхшы.Үзбәя.

2. 271 нче күнегү. К.җ.: 1. Юк, минем башка нәрсә турында сөйләшәсем килгән иде. 2. Сезнең мине күрергә теләвегезне әйттеләр. 3. Аның беркайчан да, беркемгә дә хат яздырганы юк.  4. Синнән шүрләп утыруым, әнкәсе. 5. Онытылып ук кителгән. Үзбәя.

3. 272 нче күнегү. К.җ.:   1. Бу озын көннәрне ничек үткәрергә? – Бу озын көннәрне ничек үткәрим икән мин?  2. Садыйкны беләләр, яраталар. – Кешеләр Садыйкны беләләр, яраталар яки Садыйкны барысы да беләләр, яраталар. 3. Печәнчеләрнең авылга кереп килүе иде. 4. Анализ нәтиҗәләрен дәфтәрләрегезгә язып куярга кирәк. 5. Кинәт тирә-юнь караңгыланып китте.  6. Мин салкын суда коенган идем. Үзбәя.

4. 273 нче күнегү. К.җ.: Мәсәлән: Әти-әниләрне һәрчак хөрмәт итәргә кирәк – Без әти-әниләрне һәрчак хөрмәт итәргә тиеш. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 274– 276 нчы күнегүләр.

                                   47 нче дәрес (40 нчы бирем)

Тема:  Туры һәм кыек сөйләм  синонимлыгы.

 Максат: туры һәм кыек сөйләм синонимлыгы турында төшенчә формалаштыру, туры сөйләмне кыек сөйләмгә әйләндерү ысулларын ныгыту.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 275 нче күнегү;

ә) и 276 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 40 нчы бирем.  К.җ.: 1 нче җөмлә – туры сөйләмле, ә 2 нче җөмлә – кыек сөйләмле. Алар үзара синоним. Димәк, без бүген туры сөйләмле һәм кыек сөйләмле җөмләләр синонимлыгы турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла. 

II. УМ адымлап чишү. 

  1. 277 нче күнегү. К.җ.: 1. Бал суырткан бабай белән әлеге малай умартаның аеруы турында шатланып сөйләп йөриләр. 2. Берничә минутлар шулай баргач, абый миңа  атны чаптырырга кушты. 3. Әткәйдән безнең колынны да үтерү-үтермәүләре турында сорап кычкырып елап җибәрдем. 4. Ибрай Әсгатьнең уйлап чыгаруын әйтте. 5. Әркәшә үзенең бернәрсә дә белмәве турында сөйләнеп утырган иде. 6. Кешеләр аңа ишеткәннәрен, әмма күрмәгәннәрен әйттеләр.Үзбәя.

2. 278 нче күнегү. К.җ.:  1. Әни торды һәм миңа ни булуын сорады, минем дә читегемнең булуын әйтте. 2. Әби үзенең, мине акыллы дип санап, читек тегүен, ә минем зур башым белән елап утыруымны әйтте. 3. Әти дә миңа еламаска, алай булса, мулла абыемны кызганмасам, читекне киеп барырга кушты. Үзбәя.

3. 279 нчы күнегү.К.җ.: 1. Исемнәре уелган.(төшем юнәлеше)  2. Халык  уйган. (төп юнәлеш)3. Дуслары җыелган. (төшем юнәлеше)4. Фәния  җыйган. (төп юнәлеш) 5. Физәлия  сөендерде. (йөкләтү юнәлеше) 6. Физәлиянең бу җиңүенә әнисе бик сөенде.(кайтым юнәлеше) 7. Тырыша торгач, йозак ачылды.( төшем юнәлеше) 8. Тырыша торгач, йозакны ачтык. (төп юнәлеш) Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 280– 282 нче күнегүләр.

                                48 нче дәрес (41 нче бирем)

Тема: Аналитик һәм синтетик иярчен җөмләләр синонимлыгы.

 Максат: аналитик һәм синтетик иярчен җөмләләр синонимлыгы турында төшенчә формалаштыру, бирелгән фәнни мәгълүматны тезислар рәвешендә яза белү күнекмәсен камилләштерү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 281 нче күнегү;

ә) и 282 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 41 нче бирем. К.җ.:1. [… (…-дә) …] 2. (Кайчан …), [… шул чакта …].  Ләкин аларның 1 нчесе төзелеше буенча – синтетик, 2 нчесе – аналитик. Димәк, без бүген синтетик һәм аналитик иярчен җөмләләр синонимлыгы  турында сөйләшербез.Үзбәя. Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 283 нче күнегү. К.җ.: 1. (… –гач), [   ]- синтетик иярчен вакыт җөмләле кушма җөмлә. – Күпмедер вакыт уза, шуннан соң кызның тагын моңлы тавышы ишетелә.2. (…-ган җирдә)[   ]- синтетик иярчен урын җөмләле кушма җөмлә.  – Син кайда буласың, аны һәрвакыт шунда күрергә була. 3. (…-сә дә), ]   ] —   синтетик иярчен кире җөмләле кушма җөмлә. – Исле чәчәк өзелә, шуңа карамастан аның исе болында кала. 4. (…-са), [   ] —  синтетик иярчен шарт җөмләле кушма җөмлә. – Сереңне эчеңдә тотасың икән, йортың тыныч булыр. 5. […(… дип)…]-    синтетик иярчен тәмамлык җөмләле кушма җөмлә.- Мәрьямбикә уйлагандыр: бу якта кеше юк.                                  Үзбәя.

2. 284 нче күнегү. К.җ.:  1. [  ]: (   ). – Шунысын онытма ки, затлы мал дошман җанына вәсвәсә сала.2. [… бер нәрсә…]: (   ). – Шунысы ачык: игелекле түгел алар. 3. [Шунысы … ки], (   ). – Шунысы мәгълүм: улыгыз исән, тап-таза. 4. (   ), [шунлыктан …]. — Аның шатлыгы, әйтелмәгән сүзләре бик күп, шуна күрә иреннәре чатнагандай була.5. [   ], ( гүя …). — Дөнья шундый тыныч, әйтерсең күңелсез сөйләшү бөтенләй булмаган да.  Үзбәя.  

3. 285 нче күнегү. К.җ.: 1. Ишек ачылды, шул вакытта класска Әхмәтша хәлфә килеп керде. 2. Кояш болыт астына капланган, шул сәбәпле көн бераз тоныграк. 3. Нурия үзенең ныклыгын танысын, моның өчен Зурганов сүзне теш арасыннан кысып чыгарды. 4. Күпме еллар узды, шуңа карамастан туган яклар  онытылмый. 5. Адәм баласы, йөрәге ни тели, шуңа колак салып яшәргә тиеш.Синонимик парларның синтетик төрләренә күбрәк өстенлек бирелә, чөнки алар кыскарак. Үзбәя.

4. 286 нчы күнегү. К.җ.: (Тезислар языла) Үзбәя.

5. 287 нче күнегү. К.җ.: Парларның охшашлыгы: алар мәгънәләре буенча охшаш. Аерма: парларның беренчеләре – иярченле кушма җөмләләр, икенчеләре – гади җөмләләр. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 288 – 290 нчы күнегүләр.

                             49 нчы дәрес (42 нче бирем)

Тема: Тезмә кушма җөмләләр синонимлыгы.

 Максат:  тезмә кушма җөмләләр синонимлыгы турындатөшенчә формалаштыру, тезмә кушма җөмләләрнең төрләрен аеру күнекмәсен камилләштерү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 289 нчы күнегү;

ә) и 290 нчы күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 42 нче бирем. К.җ.: 1. [   ], [   ]- теркәгечсез тезмә кушма җөмлә. 2. [   ], тик [   ]- теркәгечле тезмә кушма җөмлә. Димәк, без бүген тезмә кушма җөмләләр синонимлыгы турында сөйләшербез, чөнки ике җөмлә үзара синонимик мөнәсәбәттә торалар.   Үзбәя.

   Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

II. УМ адымлап чишү.             

1. 291 нче күнегү. К.җ.:   һәм, ләкин, вә, тик, фәкать, янә, яки, тагын, я, ә, бары, да, дә, яисә, бәлки, әмма, әле… әле, та, тә, ни… ни

                                                                                Теркәгечләр

                             җыючы                               каршы куючы                              бүлүче

    һәм,вә,янә, тагын,да, дә,               ләкин,тик, фәкать, ә, бары,                  яки,я, яисә,

та, тә ,ни…ни                                   бәлки,әмма                                               әле…әле

                                                                                                                                       Үзбәя.

2. 292 нче күнегү. К.җ.: Бәйләүче чаралары – санау интонациясе: 1, 4. Бәйләүче чаралары – җыючы теркәгечләр: 5, 6, 7, 8.    Үзбәя.

3.293 нче күнегү. К.җ.: 1. Искесе бетте, ә (ләкин, тик, әмма )яңасы өлгермәгән. 2. Син чакырдың, һәм (да,вә,) мин килдем.3. Киләсе җәйгә сез кайтырсыз, яки (яисә) без барырбыз.     Үзбәя.

4. 294 нче күнегү. К.җ.: 1. Сезнең нервларыгыз кузгалган, һәм сезгә тынычланырга кирәк. 2. Эшлегә сәгать җитми,  әмма эшсезгә сәгать үтми. 3. Ничә тапкыр чакырдым, тик килмәдең. 4. Озынның бөгеләсе килми, ә кысканың үреләсе килми. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 295 – 297 нче күнегүләр.

                        50 нче дәрес ( 43 нче бирем)

 Тема: Татар телендә калькалар.

 Максат: татар телендәге калькалар турында төшенчә формалаштыру, аларның бүленеш үзенчәлекләрен аңларга ярдәм итү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 296 нчы күнегү;

ә) и 297 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 43 нче бирем. К.җ.:  Белешмәдә сүз калькалаштыру турында бара Димәк, без бүген калькалар  турында сөйләшербез.Үзбәя. 

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 298 нче күнегү. К.җ.:    үзбилгеләнү — самоопределение, бозваткыч — ледокол, күпьеллык — многолетний,  гомуми белем бирү (мәктәбе) – общеобразовательная (школа), икейөзлелек — двуличие, хәрәкәтчәнлек — подвижность, хәрәкәтле (уен) – подвижная (игра), берләшмә — объединение, суүсем — водоросль, күпнокта — многоточие, класстан тыш — внеклассный, сайлау алды (дебатлары) – предвыборные(дебаты), кулъязма — рукопись, күпмиллионлы – многомиллионный                                                                                              Үзбәя.

2. 299 нчы күнегү. К.җ.: (Тезислар)      Үзбәя.

 3. 300 нче күнегү. К.җ.: Нигезләмә – положение, җыелыш – собрание, общественное течение, черное золото,голубое золото,итог,социальнаясеть. Аларның мәгънәсе чит телдәгечә кала, ә сүз үзе тулаем (морфологик кисәкләр генә түгел) татарчалаштырыла.       Үзбәя.

4. 301 нче күнегү. К.җ.:    Сознательность – аңлылык – рус сүзенең морфологик кисәкләрен татарчага тәрҗемә итү.

Самоцель – үзмаксат – сүзләрне кушу.

 Центр тяжести – авырлык үзәге – сүзтезмәләрне калькалаштыру.

Самостоимость продукции – продукциянең үзкыйммәте –  сүзләрне кушу+ сүзтезмәләрне калькалаштыру.

Море по колено – диңгез тубыктан – фразеологик сүзтезмәләрне калькалаштыру.

 Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 302 – 304 нче күнегүләр.

                                         51 нче дәрес (44 нче бирем)

Тема: Сөйләм культурасы. Сөйләм төгәл булсын.

 Максат: сөйләм культурасы төшенчәсен формалаштыру һәм аңа ирешү кагыйдәләрен үзләштерергә ярдәм итү.

 Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Тезислар әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 303 нче күнегү;

ә) и 304 нче күнегү.  Үзбәя.

3.УМ кую ситуациясе. 44 нче бирем. К.җ.: Дөрес җавап: а.  Димәк, без бүген сөйләм культурасы турында сөйләшербез.        Үзбәя.   

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. Модельләштерү. 305 нче күнегү. К.җ.: 

Сөйләм                1) сөйләм төгәл булсын

культурасы          2) сөйләм аңлаешлы, әйтергә теләгән фикер ачык булсын;

                              3)  сөйләм саф (чиста) булсын;

                     4) сөйләм җыйнак булсын;

                     5)  сөйләм аһәңле булсын.                        Үзбәя.

2. 306 нчы күнегү. К.җ.: 1. Кулындагы яңа портфелен уйнаткалап,бер яшь егет һәм зәвык белән киенгән, ефәктәй чәчләрен иңсәсенә туздырып салган яшь кыз килә. 2. Шайтаныма ашкынасыңмы? – дип кычкырды карт. 3. Үзеңнең сменаңдагы эшчеләр белән ешрак очрашыла. 4. Язгы кыр эшләре өчен  план каралды. Аны берничә төзәтмә  белән кабул иттеләр һәм  район газетасында бастырырга  дигән тәкъдим керттеләр. 5. Аны хәзер элеккеләр белән берни бәйләп тота алмады, һәм шунлыктан ул үзен бу минутларда яңа туган кеше кебегрәк хис итте. 6. Хәзер кузгалып киткән урын да, барасы җир дә коточкыч ераклыкта булып күренә. 7. Безнең ышанычыбыз бары син генә. Бу сүзләрне ул үз иптәшләренә мөрәҗәгать иткәндәй әйтә.                                         Үзбәя.

3. 307 нче күнегү. К.җ.:  (Тезислар) Үзбәя.

4. 308 нче күнегү. К.җ.: Текст әдәби стильгә карый. 3,4.  (Үткәннәр, үткән заманар, үткәндәге)

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 309 – 311 нче күнегүләр.

                               52 нче дәрес (45 нче бирем)  

Тема: Сөйләм аңлаешлы булсын.

Максат: сөйләм аңлаешлы булсын дигән таләпне үтәү өчен кирәкле шартларны үзләштерергә ярдәм итү, аларны сөйләмдә куллана белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 310 нчы күнегү;

ә) и 311 нче күнегү.  Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 45 нче бирем. К.җ.: Бирелгән җөмләне ике төрле аңларга мөмкин: 1) Үзенең өстәле белән янәшә торган кәнәфигә капитан Гатин утырды. 2) Гатин өстәле белән янәшә торган кәнәфигә капитан утырды. Димәк, без бүген сөйләмнең аңлаешлы булырга тиешлеге  турында сөйләшербез. Үзбәя. 

 Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 312 нче күнегү. К.җ.: 1. Шуннан соң Сәйфуллага бардым, ул эшләгән чүлмәкләрен  шул көнне генә сатып кайткан иде. 2. Олы күл буе гына йөрмәгән калды. 3. Тын торган нарат урманнары көтмәгәндә шаулады, елгаларда дулкын күбекләре уйнады. 4. Фәттах шулай мулла булып китте. 5. Ул нәфис аяклары белән җиргә түгел, йомшак кына итеп, Равилнең йөрәгенә баса төсле иде. 6. Мин шуны әйтмәкче идем: терелтелгән якташыбыз иртәгә иртәнге алтыда  махсус поезд белән Казанга кайта. Үзбәя.

2. Модельләштерү. 313 нче күнегү. К.җ.:

Сөйләм аңлаешлы      1) җөмлә төзек булсын, фикер төрлелегенә урын калмасын,

булсын өчен:              2) бер үк бәйләүче чаралар кабатланмасын,

                                  3) туган тел үзенчәлекләре исәпкә алынсын.       Үзбәя.

3. 314 нче күнегү. К.җ.:  1.Авыл халкы бары тик күлне пычратуны туктатуны таләп итә. (2 нче шарт үтәлмәгән: сүзләрдә бер үк бәйләүче чаралар кабатланган.)2. Юлда биш тәүлек килгәннән соң, аяклар алынды. (3 нче шарт үтәлмәгән: җөмлә туган тел үзенчәлеген искә алмыйча төзелгән) 3. Таз патша кияве була алганны, мин дә элемтәче генә була алырмын инде. (1 нче шарт үтәлмәгән: фикер төрлелегенә урын калган)             4. Кайбер нервлары йомшаграк кешеләр мондый фильмнарны карамасыннар. (1 нче шарт үтәлмәгән: фикер төрлелегенә урын калган)5. Белдерү Хәйрүш эшли торган автотранспорт хуҗалыгы конторасы ишеге катына да эленеп куелган. (2 нче шарт үтәлмәгән: сүзләрдә бер үк бәйләүче чаралар кабатланган) 6. Ирегез белән бәхетсезлек булды. (3 нче шарт үтәлмәгән: җөмлә туган тел үзенчәлеген искә алмыйча төзелгән) Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 315 – 317 нче күнегүләр.

                                   53 нче дәрес (46 нчы бирем)

Тема: Сөйләм саф булсын.

Максат: сөйләм сафлыгына ирешү шартлары турында төшенчә формалаштыру һәм аларны үтәү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 316 нчы күнегү;

ә) и 317 нче күнегү.  Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 46 нчы бирем. К.җ.: Сөйләм культурасына куелган 3 нче таләп – сөйләм саф булырга тиеш. Димәк, без бүген сөйләм сафлыгы, чисталыгы турында сөйләшербез. Үзбәя.                                        

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 318 нче күнегү. К.җ.: берәүсен – берсен; гөпелдәттек – аттык; кәнишне – әлбәттә; җаткан – яткан; җырткычның – ерткычның; мыркылдыгы – дуңгызы; җук – юк; җерәксез – йөрәксез; җаман – яман; иләс-миләс(кунак) — гадәти булмаган (кунак); колак артын кашымасын – ташланмасын, рәнҗетмәсен; чалыш –кәкре; сыптырды – йөгерде, качты. Автор бу сүзләрне персонажларның холкын, алар яшәгән җирлекне күрсәтү өчен кулланган булырга мөмкин.     Үзбәя.

2. 319 нчы күнегү. К.җ.: Сөйләм сафлыгына ирешү шартлары: 1)сүз байлыгын дөрес куллана белү, 2) җөмлә төзегәндә, башка тел сүзләрен катнаштырмау, 3) сүз сөрешенә катнашы булмаган лексик берәмлекләр кулланмау.   Үзбәя.

3.320 нче күнегү. К.җ.:  1. Өйгә керергә кыстамыйм инде, төнәген (кичә) идән-сайгакларны буядык әле менә. 2. Исән-сау гынамы, нанием? (нәнием) 3. Син үзең ни майтарып (эшләп) йөрисең?) 4. Ә баксаң, (карасаң) бик тә хикмәтле икән. 5. Җәренгә, (киләсе елга) алла бирсә, ат алырбыз, аннан өйне сипләтербез. (ремонтларбыз) 6. Менә атна көн ( пәнҗешәмбе) дә җитте. 7. Бер-икесе чыгып ук шылды. (качты) 8. Ә рабучи (эшче) налук  (налог, салым) түлиме? 9. Бу нинди биззакун? (законсызлык) 10. Перәме (туп-туры) җылысы бәреп тора!     Үзбәя.

4. 321 нче күнегү. К.җ.: 1. Ә. 2. А. 3. Ә. 4. А. 5. Б. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 322 – 324 нче күнегүләр.

                                  54 нче дәрес (47 нче бирем)

Тема: Сөйләм җыйнак булсын.

Максат: сөйләм җыйнаклыгын тәэмин итүче шартларны үзләштерү һәм аларны дөрес куллана белү күнекмәсен камилләштерү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Шартлар әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 323 нче күнегү;

ә) и 324 нче күнегү.  Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 47 нче бирем. К.җ.: Модельдәге сорау билгесе урынына сөйләм җыйнак булсын дип язарга кирәк. Димәк, без бүген сөйләм җыйнаклыгы турында сөйләшербез. Үзбәя.                                                                                                                                    Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 325 нче күнегү. К.җ.: Җөмлә артык җәенке, мәгънәсен аңлау бик кыен.    Үзбәя.

2. Модельләштерү. 326 нчы күнегү. К.җ.:

                   Сөйләм җыйнак булсын өчен

    1) җөмләне артык киңәйтә торган ачыклаучы, аныклаучы сүзләр өстәмәскә,

   2) бер үк мәгънәле сүзләрне янәшә кулланмаска,

   3) бер үк сүз һәм җөмләләрне кабатламаска.     Үзбәя.

3. 327 нче күнегү. К.җ.: 1. Биш кыз урманга җиләккә киттеләр. 2. Яран гөлдән башка үсентеләрем салкынга түзә алмады. 3. Илдар Юзеев поэма яза. Ул “Таныш моңнар” дип атала. 4. Беркем дә, бернәрсә дә онытылмады. 5. Махсус әзерләнгән урынга  мал-туар сатарга китергәннәр. 6. Ике шәһәр арасында йөри торган автобуслар расписаниесен язып алдым. 7. Үзе белән булган сәер вакыйганы Алия дусларының һәрберсенә  сөйләде.

Үзбәя.

4. 328 нче күнегү. К.җ.: 1 нче җөмлә — 1нче шарт бозылган. 2 нче җөмлә — 2 нче шарт үтәлмәгән (бөтенесе бергә барлык). 3, 4  нче җөмләләр — 2 нче шарт үтәлмәгән (аерым сүз белән бирергә мөмкин булганны берничә сүз тезмәсе белән бирү: эзләгәнен, ашау)

Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 329 − 331 нче күнегүләр.

                                      55 нче дәрес (48 нче бирем)

Тема: Сөйләм аһәңле булсын.

Максат: сөйләмнең аһәңле булу үзенчәлекләрен аӊларга ярдәм итү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу. 

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 330 нчы күнегү;

ә) и 331 нче күнегү.  Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 48 нче бирем. К.җ.: Сөйләм культурасына куелган 5 нче таләп – сөйләм аһәңле булсын. Димәк, без бүген шул хакта сөйләшербез.  Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

II. УМ адымлап чишү.   

1. 332 нчы күнегү. К.җ.: 1. Курыккандай курыкты. 2. Өй турындагы бакча буендагы.3. [ш] авазының кабатлануы. 4. [Р], [б]  авазларының кабатлануы. 5. Күп иҗекле сүзләр: бертөрлелекләр, туйдырдылар. 6. Әверелеп, яратылып, карала, фаш ителә, тәнкыйтьләнелә. Үзбәя. 

2. Модельләштерү. 333 нче күнегү. К.җ.:

                       Сөйләм аһәңле булсын өчен

1. җөмләдә бер үк авазлар кабатланмасын,
2. күп иҗекле сүләр урынсыз кулланылмасын,
3. авазлары бер үк булган сүзләр янәшә тормасын,
4. бер төркем кешенең аерым төбәккә бәйле икәнен күрсәткән сүзләр урынсыз кулланылмасын.    Үзбәя.

3. 334 нче күнегү. К.җ.: 1. Азаплана торгач, авырлык белән булса да, Мортаза машинасын сазлыктан чыгарды. 2. Мин апама әлеге шатлыклы хәбәрне әйтергә ашыктым. 3. Гаиләле кешеләрнекедәй булсын дип тырыштык инде. 4. Сабирга урманнан утын алып кайтырга куштылар.5. Кесәләре булганнар яшел борчак тутырганнар.     Үзбәя.

5. 335 нче күнегү. К.җ.: 1.б. 2. б. 3.б. 4.ә. 5.ә.   Үзбәя. 

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 336 – 338 нче күнегүләр.

                               56 нчы дәрес (49 нчы бирем)

Тема: Телнең иҗтимагый әһәмияте. Тел һәм тарих. Хәзерге татар милли әдәби теленең тамырлары.

Максат: телнең иҗтимагый әһәмияте, тарих белән бәйләнеше һәм аның тамырлары турында төшенчә формалаштыру.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу. 

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү. (Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 337нче күнегү;

ә) и 338 нче күнегү. Үзбәя.

4. УМ кую ситуациясе. 49 нчы бирем. К.җ.: 1. Иле барның теле бар. 2. Телләр белгән илләр белгән. Димәк, без бүген тел турында өйрәнербез. Үзбәя.

II. УМ адымлап чишү.   

   Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла

1. 339 нчы күнегү. К.җ.: (Тезислар) Үзбәя.

3. 340 нчы күнегү. К.җ.: 1. Телләр белү – бик яхшы эш. Ләкин бер тел сүзләрен икенче тел сүзләре белән катыштырып сөйләшү – культурасызлык билгесе. Автор сөйләм сафлыгына басым ясаган. 2. М.Гафури ана теленең үзеңнеке булуына басым ясаган, аның матурлыгына дан җырлаган. 3. Х.Туфан телебез белән горурлану хисләре кичерә, аның башка телләр арасында үз урынын кайтарасына өметләнә. 4. Татар теленең үз иле бар –  Идел буе. Иле булган тел яшәргә хаклы, ягъни ул ятим түгел, аны назларга, үстерергә җирлеге бар. 5. И.Юзеев рус теленең көчен таный, ләкин аның башка телләрне алмаштырырга хакы юк. Һәр тел үз урынында, үзенчә бөек. Һәркем үз телен сакларга бурычлы!                                                       Үзбәя.

4. 341 нче күнегү. К.җ.: (Конспект)  Үзбәя.

5. Модельләштерү. 342 нче күнегү. К.җ.: 2 тамыры бар: 1)сөйләмә тел, 2) иске татар язма әдәби теле. Сөйләмә тел икегә бүленә: диалекталь сөйләм һәм эшкәртелгән, шомартылган сөйләм. Иске татар язма әдәби теле иске төрки әдәби телгә, ә анысы борынгы төрки язма әдәби телгә барып тоташа. Үзбәя.

6. 343 нче күнегү. К.җ.: 1. Мәзәк. 2. Табышмак. 3. Бәет. 4. Җыр. 5. Мәзәкчә. Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 344 – 346 нчы күнегүләр.

                      57 нче дәрес (50 нче бирем)

Тема: Татар милли әдәби теленең формалашуы.

Максат: татар милли әдәби теленең үсеш этаплары турында төшенчә формалаштыру.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу. 

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү. (Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 345 нче күнегү;

ә) и 346 нчы күнегү. Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 50 нче бирем. К.җ.: Модельдә татар милли әдәби теленең үсеш этаплары күрсәтелгән. Димәк,без бүген шул хакта сөйләшербез.  Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

II. УМ адымлап чишү.   

1. 347 нче күнегү. К.җ.: (Конспект)            Үзбәя.

2. 348 нче күнегү. К.җ.: 1.К.Насыйри. “Югалган яшьлек”(“Кырык бакча” җыентыгыннан) 2.Г.Кандалый. “Сәхипҗамалга” поэмасыннан. 3.К.Насыйри. “Әбүгалисина” повестеннан. 4. Акмулла. 5 .Г.Тукай. “Дустларга бер сүз”. Үзбәя.

3. 349 нчы күнегү. К.җ.: Габделҗәббар Кандалый, Каюм Насыйри, Яков Емельянов, Габдрахман Ильяси, Фатих Халиди, Акмулла, Габдулла Тукай.     Үзбәя.

4. 350 нче күнегү. К. җ.: Бирелгән өзекләрдә алынмалар юк диярлек, фикер җиңел аңлашыла.       Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 351 – 353 нче күнегүләр.

                              58 нче дәрес (51 нче бирем)

Тема: Татар сөйләмә теленең төп диалектлары.

Максат: татар сөйләмә теленең төп диалектлары турында төшенчә формалаштыру, аларныӊ төп үзенчәлекләрен аӊларга ярдәм итү.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу. 

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 352 нче күнегү;

ә) и 353 нче күнегү. Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 51 нче бирем. К.җ.: Бирелгән өзектә әдәби тел нормалары сакланмаган. Мондый сөйләм диалекталь сөйләм дип атала. Димәк, без бүген диалектлар турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

II. УМ адымлап чишү.   

1. 354 нче күнегү. К.җ.: (Конспект)                                       Үзбәя.

2. 355 нче күнегү. К.җ.: 1. Көнбатыш диалект. 2. Урта диалект.     Үзбәя.

3. 356 нчы күнегү.  К.җ.: 1. Ә. 2. Б. 3. Б. 4. А. 5. Б. 6. Ә. 7.Б. 8. Б. 9. Ә. 10. А.      Үзбәя.

 III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 357 – 359 нчы күнегүләр.

                               59 нчы дәрес ( 52 нче бирем)

Тема: Икетеллелек. Татарстан Республикасы Законы.

Максат: икетеллелек төшенчәсен формалаштыру, аның төрләрен үзләштерергә ярдәм итү. ТР Законының кайбер статьялары белән танышу.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу. 

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.(Модель әйтелә)

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 358 нче күнегү;

ә) и 359 нчы күнегү. Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 52 нче бирем. К.җ.: Кемнең дә булса ике телдә сөйләшә һәм аңлаша алуы икетеллелек дип атала. Димәк, без бүген икетеллелек турында сөйләшербез. Үзбәя.

Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 360 нчы күнегү. К.җ.: 1. Икенче телне дә тулы, камил белү тулы икетеллелек дип атала. Икенче телне өлешчә генә белү өлешчә икетеллелек дип атала. 2. Икенче телне халыкның зур күпчелеге яисә аерым кешеләре генә белүгә карап, икетеллелекне массакүләм һәм аерым (сирәк) икетеллелеккә бүләләр. 3.  Үзара аралашкан ике халыкның бары берсе генә ике телне дә белеп, икенчесе туган телен генә белсә, бу очракта бер яклы икетеллелек барлыкка килә. Үзара аралашкан ике халыкның  икесе дә бер-берсенең телләрен белсәләр, ике яклы икетеллелек  туа.  Үзбәя.

2. 361 нче күнегү. К.җ.: Безнең өчен татар-гарәп икетеллелеге бер яклы, чөнки гарәпләр безнең телне өйрәнмәгән.   Үзбәя.

3. 362 нче күнегү.  К.җ.: арыш,салам, алтын, бүрәнә, изюм, чулан, кәбестә, керән, деньги, тесьма, печать, аркан, арбуз, эскәмия, кәҗә, алмаз, барс, аршин, буразна, кафтан, паспорт, калпак, шалаш, герб, гражданин, атаман    Үзбәя.

4. 363 нче күнегү. К.җ.: Татарстан Республикасы,граждан,территория, учреждение, система, закон.Үзбәя.

5. 364 нче күнегү. К.җ.: (Статьяларның кыскача эчтәлеге тыңлана)   Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 365– 367 нче күнегүләр.

                       60 нчы дәрес ( 53 нче бирем)

Тема: Тел белеменең әһәмияте, төп бүлекләре.

 Максат: тел белеме һәм аның төп бүлекләре турында төшенчә формалаштыру.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу. 

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү.

2. Ярым иҗади һәм иҗади өй эшләрен тыӊлау:

а) я 366 нчы күнегү;

ә) и 367 нче күнегү. Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 53 нче бирем. К.җ.: Сорау билгесе урынына тел белеме дип язарга кирәк. Димәк, без бүген тел белеме турында сөйләшербез. Үзбәя.

 Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 368 нче күнегү. К.җ.: (Кыска конспект языла)  Үзбәя.

2. Модельләштерү. 369 нчы күнегү. К.җ.:

                Тел белеменең төп бүлекләре

• фонетика— авазларны,
• графика- авазларның язудагы билгеләрен,
• орфоэпия – дөрес сөйләү нормаларын,
• орфография – дөрес язу нормаларын,
• лексикология – телнең сүзлек байлыгын,
• семасиология — сүзләрнең мәгънә үзенчәлекләрен,
• фразеология – фразеологик әйтелмәләрне,
• лексикография- сүзләрне туплап, сүзлекләр төзүне,
• терминология – термин, атамаларны,
• этимология – сүзләрнең килеп чыгышын,
• ономастика- ялгызлык исемнәрне,
• сүз ясалышы— телдәге яңа сүзләр ясауны,
• морфология – сүз төркемнәрен,
• синтаксис – җөмлә төзелешен,
• стилистика – сөйләм стильләрен,
• диалектология – җанлы сөйләш үзенчәлекләрен,
• әдәби тел тарихы – әдәби телләрнең барлыкка килү һәм үсешен,
• гомуми тел белеме – телләр үсешенең гомуми закончалыкларын өйрәнә.

Үзбәя.                              р.      р.     р.         ал.         ф.                     ис.         ф.          ис.             к.

3. 370 нче күнегү. К.җ.:  Әле бик иртә. Мин, борылып, вокзалга кердем. Сагышым да

    ал.            ф.         р.           ф.        ис.       ф.                 ис.              ф.          ис.       б.с.        р.         к.

миннән калмый бергә керде. Урын табып, күзләремне йомдым. Күз алдыма шунда ук

 ис.           ф.        р.       ал.      ф.           ф.                к.       ал.         ис.             б.         ис.       ис.         ф.

Казан килде. Анда мин аңлап бетермәгән әллә нинди кайгысы белән Мирза абый торып

     ф.          с.         с.           ис.            ис.        ф.

 калды; боек, гүзәл Нилүфәр җиңги калды…

Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 371 – 373 нче күнегүләр.

                                  61 нче дәрес ( 54 нче бирем)

Тема:  Үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау.

 Максат: ел буена үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау, күнегүләр өстендә ныгыту.

Дәрес тибы – белемнәрне гомумиләштерү.

 Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу. 

1. а) психологик уңай халәт тудыру;  

ә) белемнәрне актуальләштерү: үткән дәреснеӊ УМ искә төшерү. (Модель әйтелә)

а) я 372 нче күнегү;

ә) и 373 нче күнегү. Үзбәя.

3. УМ кую ситуациясе. 54 нче бирем. К.җ.: Уку елының соңгы дәресендә ел буена үт кәннәрне кабатлау була иде. Димәк, без бүген шул эш белән шөгыльләнербез. Үзбәя.

 Тактага һәм дәфтәрләргә тема языла.

 II. УМ адымлап чишү.   

1. 374 нче күнегү. К.җ.: 1. Ә. 2. Б. 3. Ә. 4. А. 5. А. 6. Б. 7. А. 8. Б. Үзбәя.

2. 375 нче күнегү. К.җ.:  1. [… ( …-тан)…]- синтетик иярчен сәбәп җөмләле иярченле кушма җөмлә. 2. [… шулкадәр …]: (   ) – аналитик иярчен күләм җөмләле иярченле кушма җөмлә. 3. ( …-не)[   ] — синтетик иярчен тәмамлык җөмләле иярченле кушма җөмлә. 4.[… шундый]: (   ) — аналитик иярчен хәбәр җөмләле иярченле кушма җөмлә. 5. [   ], (әйтерсең … ) — аналитик иярчен рәвеш җөмләле иярченле кушма җөмлә.       Үзбәя.

3. 376 нчы күнегү.  К.җ.: 1. Уйлап кара: бер гаебем булмыйча торып, нигә качыйм икән мин? 2. Инде алмагачларның чәчәк бөреләре ачыла, инде көймәләр суга төшкәндер. 3. Йомышым шул иде, Хәлим: әнә теге югарыгы киштәдән көрән тышлы китапны алып бирче.  4. Күрәсең, ишегалдында гына булгандыр, Сара үзе дә килеп чыкты. 5. Чишмә һәрвакыт күләгәдә булганганлыктан, суы да, картлар әйтмешли, җиң юанлыгы булып ага.   Үзбәя.

4. 377 нче күнегү.  К.җ. : 1. Баланың күзләреннән, мөлдерәп, яшьләре ага. (Сөйләм аһәңлелеге бозылган) 2. Бәхетемнең  табылмасын шул көнне аңладым. (Сөйләм аһәңлелеге бозылган)3. Бик әйбәт егет булып чыктың әле син.(Сөйләм сафлыгы бозылган) 4. Вәлиева каршысына Зәкия килеп басты (Сөйләм төгәлсезлеге)     Үзбәя.

5. 378 нче күнегү. К.җ.: ун-ынчы, көл-емсерә-де-ләр, очкын-лан-ып, бәхәс-ләш-ү-ләр-нең, ялгыз-лар-га, шук-лыг-ы-н, өч-әү-ләп, сора-ш-ма-ган-сыз, йөгер-еш-те-к, элек-ке-чә Үзбәя.

III. Рефлексия, бәяләү.

1.« Дәрестә нинди УМ тикшердек?» соравына җавап бирү.

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

                                                    Язма эшләр

               Еллык контроль диктант “Ут, Су һәм Намус”    (9 класс)

   Шулай бервакыт Ут,  Су һәм Намус, өчәүләп, юлга чыгарга җыенганнар.

   —  Туктагыз әле, — ди Ут, — юлда барганда, берәребезнең аерылып калуы яки икенче юлдан китеп адашуы мөмкин. Ул чагында без бер-беребезне нинди билгеләргә карап эзләрбез соң? Безгә әнә шул турыда алдан ук сөйләшеп куярга кирәк. Мине, мәсәлән, төтенгә карап, ерактан ук табарга була, чөнки утсыз төтен булмый.

   Су болай ди:

   — Мине үсемлекләр көеп, башларын түбән иеп утыра торган җирләрдән, эсселектән җир ярылып, телгәләнеп беткән урыннардан эзләмәгез. Мин бөдрә таллар, зирек агачлары, камыш һәм биек яшел үлән үскән җирләрдә булырмын.

   — Миңа килгәндә, — ди Намус,-  минем күзгә бәрелеп тора торган билгеләрем юк. Минем белән дус буласыгыз килсә, сез үзегез мине югалтмаска тырышыгыз. Сыңар күзле кеше үзенең бердәнбер күзен ничек сакласа, мине дә шулай саклагыз. Минем шундый гаҗәп  хасиятем бар: бер тапкыр югалткан кеше мине яңадан беркайчан да таба алмый инде. (Татар халык әкияте) (137 сүз) 

Бирем үтәү:    тексттан  синтетик һәм аналитик иярчен җөмләләре булган  ике иярченле кушма җөмлә сайлап язып алыгыз һәм схемаларын төзегез.    

Туган якларыңа «Кайт! Кайт!» диеп,

Киек кошлар тезелеп киткәндер.

«Кайта!» диеп өзелеп көткәндер дә,

                                                                Көтә-көтә түземе беткәндер.

Илдар Юзеевның әлеге повесть-поэмасы язмышлары аяусыз сугыш елларына туры килгән аерым бер чор кешеләре турында сөйли…

Бер-берсен өзелеп сөйгән ике яр Мөнирә белән Сәет  “Гашыйклар тавы” дип аталган серле урында  мәхәббәтләрен ВӘГЪДӘ  белән беркетәләр.   Ләкин үз вәгъдәсен бозучыны “Гашыйклар тавы” гафу итәрме?..

Спектакльнең премьерасы 2014 елның 30 ноябрендә булды.

Биектау миниципаль районы Казаклар төп гомуми
белем мәктәбе

Гашыйклар көненә багышланган чара

«Мәхәббәтнең яше юк…»

Максатлар:

1. Яраткан кешеңнең, мәхәббәтнең кадерен белү
   хисе, матурлыкка, иҗадилыкка мәхәббәт тәрбияләү.

2. Изге Валентин көненең килеп чыгышы турында
   мәгълүмат бирү.

3. Үзеңнең характер сыйфатларыңны яхшырту
   өстендә эшләү, үзеңдә башка кешеләр яратырлык яклар булдыру.

Үткәрү формасы: җырлы-биюле кичә-тамаша.

Кичә барышы

1. Дуэт: Мингазова А.,Мингазов И.»Әйттең миңа»

Алып баручы : Хәерле көн, сөеп-сөелеп яшәүчеләр,
гашыйк җаннар, мәхәббәткә сусаган күңелләр. Бүген без сезнең белән
шушы якты залда Гашыйклар көне уңаеннан җыелдык. Ул бәйрәм — серле,
мавыктыргыч, күңеллләргә яктылык, нур иңдерүче, күзләргә очкын
бирүче, канатландыручы, матур җырлар, шигырләр, сәнгать әсәрләре
иҗат итәргә этәрүче бәйрәм, чөнки ул яратучылар, сөю ялкыннарында
янучылар бәйрәме. Ә бит җир йөзендә мәхәббәттән дә гүзәлрәк,
татлырак хис бар микән ул?!

Бу хистән башка дөньяда яшәүнең яме генә түгел,
мәгънәсе дә булмас иде. Яратканда нәрсә өчендер түгел, ә бернигә дә
карамастан яратасың. Дөньяда һәр кеше сөяргә һәм сөелергә хаклы,
һәр кеше хыялый мәхәббәткә табынып, ышанып, омтылып яши.

«Мәхәббәтнең яше юк…»дип исемләнгән
концертыбызны башлыйбыз!Һәм сәхнәгә җырчы егетебез Мингазов Алмазны
чакырабыз.

2. Җыр: Мингазов А.»Ярату»

А.б: Гашыйклар коне турыдан-туры мәхәббәт белән
бәйләнгән бәйрәм инде ул. Ә нәрсә соң ул мәхәббәт? Дус- дусны,
туган- туганны, бала- атаны белми торган заманга килеп життек дип
купме генэ сойлэнсэк тэ, бер-берсен яратучы йорэклэр бар эле ул.
Сез дә минем белән килешәсездер? Сезнеңчә нәрсә соң ул мәхәббәт?

(3алда утыручылардан сорау. Җавап бирүчегә
валентинка бирелә).

Әйе, мәхәббәт- иң изге, иң самими хис. Ул кеше
күңеленә яхшылык нурлары иңдерә, усаллыкны кире кага. Мәхәббәт-
кешенең ярата белү сәләте ул. Мэхэббэт- ул ике яшь, юк яшь кенэ
тугел торле яшьтэге кешелэрнең йөрэклэренең бер-берсенэ
бәйләнгәнлеге. Һәм бу бәйлелек гомер буена һәм бары тик ике йөрәк
арасында гына була ала.

1. Җыр: Дуэт: Раиль-Гөлназ «Чыгарсыңмы каршы
   алырга»

А.Б. Бәйрәмнең килеп чыгышы турында бик күп
риваятьләр яшәп килә. Мәсәлән, бер риваятьтә болай дип сөйләнә:

…Яшәгән ди, булган ди, борынгы Римда Валентин
исемле бер хәрби табип. Ул шулкадәр киң күңелле кеше булган,
кешеләр ул ясаган даруларны җиңелрәк эчсеннәр дип, даруларга сөт,
бал, шәраб кушып ясаган. Шул вакытта ул, табип булып кына түгел,
киң күңелле рухани буларак та танылу алган.

…Рим империясендә, Клавдий II нче яшәгән һәм
идарә иткән дәвердә, һәрвакыт сугышлар кабынып торган. Шул сәбәпле,
ир — егетләр күпләп һаләк булган. Клавдийга солдатлар җыю
авырайганнан авырая барган. Гаиләле ирләрне сугышка җибәрү авыр
булганлыктан, Клавдий өйләнүне тыйган. Ә рухани һәм хәрби табип
Валентин кача — поса булса да, гашыйкларны кавыштырып, никах укый
торган булган.

Бервакыт Рим императорының төрмә каравылчысы
Валентинныың өенә сукыр кызын алып килгән дә, ялынып — ялварып
кызының күзләрен дәвалауны үтенгән. Табип кызның күзләрен дәвалап
булмаслыгын белсә дә, үләннәрдән сихәтле май ясап, кызның күзләренә
сөрткән…

Икенче көнне Валентин өенә солдатлар бәреп
кереп, даруларын юк иткәннәр дә, үзен кулга алганнар. Валентин үзен
үлем җәзасы көткәнен белгән һәм төрмә каравылчысыннан кәгазъ һәм
каләм сорап алып сукыр кызга мәхәббәт хаты язган. Бу мәлдә Валентин
гомеренең соңгы сәгатъләрен яшәгән, чөнки аны үлем җәзасына хөкем
иткәннәр. Бу вакыйга — 14 нче февраль көнне булган. Шушы көнне
Валентинны җәзалап үтергәннәр. Төрмә сакчысы өенә кайткач,
Валентинның хатын кызына биргән. Гыйшык сүзләре тулы назлы хат
эченнән сары зәгьфран (шафран) чәчкәсе килеп чыккан. Кыз чәчкәне
кулына алып учына салгач, ни гаҗәп, аның җемелдәп торган таҗларын
күргән. Могҗиза булган: үзенә атап җибәрелгән сөю көче белән сукыр
кызның күзләре ачылган! Бу хәллләрдән соң йөз ел үткәч, Рим патшасы
Геласиус 14 нче февральне Изге Валентин көне дип игълан итә.
Риваятьләрнең берничә варианты бар.

Татар халкының да үз риваятьләре бар мәхәббәт,
ярату турында. Әйдәгез бергәләп тыңлап китик.

Риваять тыңлана.

1. «Гашыйклар тавы» спектакленнән өзек. Дуэт:
   Кадырова И. —Мингазов И.

Дөньяда мәхәббәт кайчан барлыкка килгән дигән
сорауга мөгаен беркем дә төгәл генә җавап бирә алмастыр. Борынгы
риваятьләргә караганда, ир — ат белән хатын — кыз арасында мәхәббәт
барлыкка килүгә алма сәбәпче булган. Ачуыннан ярсыган Аллаһы Тәгалә
алмаларны вак кисәкләргә бүлгәләгән дә җир буйлап тараткан. Шул
вакыттан бирле кешеләр җир буйлап бер — берсенә туры килгән
кисәкләрне — үзләренең икенче яртыларын эзлиләр икән.Ә мин сәхнәгә
инде үз парларын тапканнарны чакырам. 4-5 пар чакырыла. Җепкә
тагылган алманы кулларсыз гына ашарга тиешләр. Кем беренче ашап
бетерә,шул җиңүче.

УЕН. Алма бн.

1. Җыр: Шакиров И.

Ярату хисе ул, һичшиксез туганнар арасында да
булырга тиеш. Шуның ачык мисалы сезгә. Сәхнәдә абыйлы-сеңелле
Исхаковлар.

1. Бию: Таһир-Ләйсән

А.б: Мәхәббәт — безнен тормыштагы авырлыкларны
жинелэйтуче бер изге хис, изге тойгы гына тугел, э кешегэ яшэу
дэрте, алдагы конгэ карата омет бируче матур хыял да. Эйе, мәхәббәт
заманга карап авыраймый, кимеми һәм улми. Буыннан буынга кучэ генэ
бара. Мэхэббэт яшэгэн, яши хэм тагын яшэячэк! Әмма бөтен кеше дә
яшьлектә өзелеп сөйгән ярлары бн гаилә кору бәхетенә ирешә алмый
шул.Язмыштан узмыш юк дип яшәүчеләр дә җитәрлек, кызганычка каршы.

И. Юзеевның «Кыр казлары артыннан» спектакленнән
өзек.

7. Ибрагимова Гөлнара һәм Мингазов И.

Уен. Сәхнәгә 2 парны чакырам.Уенда катнашучы
парларыбы ни дәрәжәдә беләләр икән бер-берсен. Әйтегез әле, сез Бер
күрүдә гашыйк булуга ышанасызмы? (сорауга җавап алына) Уен шарты
буенча, хәзер кызлар сәхнәдән чыгып торырлар, безнең сойләшүне
ишетмәсләр. Ә мин егетләргә төрле сораулар һәм ул сорауларга жавап
биру өчен жавап вариантларын бирермен. Сез шуларның берсен сайлап
алып жавап бирергэ тиеш буласыз. Ләкин уйлап жавап бирергә кирәк.
Сенең жаваплар кызлар бирәчэк жаваплар белэн тәңгәл килергә тиеш.
Киттекме,сез эзерме?

-Лилия нинди булэк алырга ярата, ягъни син
нинди булэк бирсэн ул ныграк соенэчэк?

1) Чэчэклэр.
4) ойгэ кирэкле эйбер

2) нэрсэ бирсэн дэ соенеп кабул итэ. .
5)акчалата алырга ярата

3) хушбуй
6) нэрсэ кирэген алдан эйтэ.

• Өйлэнешкэннән соң беренче тапкыр купме вакыт
  уткәч ызгыштыгыз?

1) икенче конне ук. 4)
Бер елдан.

2) Бер атнадан. 5)
әле талашкан юк.

3) Бер айдан.

-Лилиянең иң курыккан әйберсе нәрсә?

1) бака.
4) табигать бэла-казасы.

2) тычкан.
5) акчасызлык.

3)чакырылмаган кунаклар. 6)
балаларның авырып китуе.

-Сезгэ кунаклар килергә чыкканын белеп
алдыгыз. Э өйдэ өстэлгэ куярга бер нәрсә дә юк. Сез нишлисез?

1) ду килеп пешеренэ башлыйсыз.

2) кибеткэ йөгерәсез.

3) өйдэн чыгып качасыз.

4) узлэре кучтәнәчсез килмәсләр
эле дип, тик кенэ утырасыз.

5) узегезнең вариант.

-Иң беренче свиданиягездэ Лилия нинди киемдэ
иде?

1) чалбардан. 4)
чуар кулмәк

2) озын кулмэк. 5)
узегезнең вариант.

3) кыска итәк.

Менэ хэзер кызларны сәхнәгә чакырабыз. Рәхим
итегез кызлар. Җаваплар бирелде, ләкин дөрес микэн шуны тикшереп
карарбыз. Кызлар инде бу сорауларга җавапларны яздылар. Без хәзер
җавапларны чагыштырабыз. (Җиңүчене билгеләү, бүләкләү). Безнең
сәхнәдәге парлар бер-берләрен тапканнар инде. Әлегә үз парларын
тапмаганнарга багышлана бу җырыбыз.

8. Җыр: Мингазова А. «Бар ул син эзләгән кеше».

Ярларда ялгыз калдырмам,

Син көймә, мин җил булсам.

Упкыннан йолып алырмын,

Хисләремә тиң булсаң.

Кырларда күрми калдырмам,

Мин- тургай, син гөл булсаң.

Җырларда мактап җырлармын

Сөюемә тиң булсаң ди җырчы кызыбыз Илүзә
Каадырова

9. Җыр: Кадырова И.

Зал белән конкурс. Әйтүебезчә, мәхәббәт темасы
— мәңгелек. Без моны әдәби әсәрләрдә дә күрәбез. Хәзер мин сезгә
мәхәббәт турында мәкалъләрнең башын әйтәм, ә сез азагын әйтеп
бетерергә тиеш.

1. Авырткан җирдән кул китми, сөйгән
кешедән күз китми.

2. Дөньяда өч нәрсә юк: диңгезгә капкач,
күккә — баскыч, мәхәббәткә — дару.

3. Күңел кемне сөйсә, шул гүзәл күренә.

4. Мәхәббәт алтынга сатылмый.

5. Сылу сылу күренмәс, сөйгән сылу
күренер.

6. Үз сөйгәнең үзеңә хур кызыдай күренә.

7. Бакага күзең төшсә, күл буеннан китмәссең.

Дөрес җавап бирүчеләргә 1 әр йөрәк бирелә.

Сөю — илаһи көч…

Бер минутлык сөю хисеннән

Иң — иң гали акыл ияләре

Акылыннан шашкан, исергән.

Сөю җирнең иң — иң диванасын

Кинәт акылына утырткан.

Сөю туңган, бозлы йөрәкләргә

Мәңге сүрелмәслек ут төрткән,

Һай, мәхәббәт, колны — патша,

Патшаны кол иткән мәхәббәт,

Олыны кече, кечене — олы

Иткән мәхәббәт! Ә хәзер яңгырыйсы җыр залдагы
зәңгәр күзле кызлар өчен яңгырый.

10. Концерт номеры. Ибрагимов Р.

Купидон булып киенгән берәү чыга. Кулында ук,
аркасына уклар салынган колчан кигән. Башында аксыл төстә парик,
битләре кызылга буялган.

А.б. Мәхәббәт Алласының кем икәнлеген
беләсезме?(Купидон)

Купидон. Дөресрәге, мәхәббәт хисен минем укларым
тудыра. (Сумкасыннан ук алып тамашачыларга төзи). Минем угым кемгә
тия, шул мәхәббәт утында яна башлый. Купидон ук ата, залда кемгә
тия, шулар үз парына мәхәббәт аңлатырга тиешләр. (валентинка
бирелә)

Ук ату уены

Яшь кызларның йокысы сак була-

Җилләр кагылса да капкага.

Тибрәп куя тәрәз пәрдәләре

Ә йөрәкләр даң-доң чаң кага.

11. Җыр: Мингазова Г.

конкурс. Мин сезгә сораулар бирәм, сез шул
сорауларга җавап бирергә тиеш. Кемнең җавабы оригиналь булыр икән?

1. Мәхәббәт сездән кем ясады? Җавап «А»
хәрефе белән башланырга тиеш. (акылсыз, ахмак….

2. Гашыйк кеше ничек яши? Җавап «җ»
хәрефенә булырга тиеш. (җүләрләнеп, җаваплылык тоеп….)

3. Мәхәббәт нәрсә бүләк итә? Җавап «С»
хәрефенә булырга тиеш. (сөю, сагыну, сагыш…

4. Мәхәббәт нинди хисләр уята? ( ярату,
якынлык…)

5. Мәхәббәт турында җырның беренче юлы
әйтелә, җырның азагын әйтеп бетерергә.

Шатлык-кайгы алмашынып тора,

Кичерәбез һәркөн мең халәт.

Бар нәрсәдән безне өстен итә.

Олы итә бары мәхәббәт!

12. Концерт ном: Ибрагимовлар.

Акрын гына бөтерелгән карлар

Күңел кылларына кагыла.

Синнән миңа котлау китерүче

Ак болытлар еракка агыла.

Яратканнар гына бәхетле ул,

Минем яннарыма кил әле.

Үрнәк булсын барлык гашыйкларга

Безнең ихлас сөю хисләре

13. «Тагын Казан егетләре»спектакленнән өзек.

14. Дуэт: Ибрагимова Г., Мингазова А.

15. Исхаков Т.

«Мәхәббәткә ничә яшь ?» дисәгез,

Мәгарәдә ташлар дәшмәстер…

Мин җырларны тыңлыйм: ул ,мөгаен,

Моңлы көйләр белән яшьтәштер.

«Мәхәббәткә ничә яш ь «дисәгез

Тынып калган вулкан дәшмәстер.

Ул, мөгаен, мәңге тынмый торган

Күңел хисе белән яшьтәштер.

«Мәхәббәткә ничә яшь «дисәгез

Иске каберлекләр дәшмәстер,

Ул, мөгаен, дошманлыкны җиңгән

Ике гашыйк белән яшьтәштер.

«Мәхәббәткә ничә яшь «дисәгез

Дөнья тарихлары дәшмәстер.

Ул,мөгаен, үзенә сөю килгән

Һәрбер гашыйк белән яшьтәштер.

А.Б. Яшьлек бер генә килә, аны үкенеп искә
алырлык итеп түгел, ә сагынып сөйләрлек итеп уздыра белергә кирәк.
Яшьлек — ул мәхәббәт. Мәхәббәтнең кадерен белеп,яратып-яратылып
яшәсәк иде!

.

Яңалыклар

Кеше кадере

Дөньяда сүз көче бар. Без бу ту­рыда еш кына онытабыз. Бер генә мисал. Язучы Фатих Әмирхан та­тар зыялылары янында: – Әгәр Алла булса, бүген мине аяксыз ит­сен! – ди. Шул ук кичне мәңгелеккә ике аягы да йөрмәс була аның.

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса