Ибрах1иман васт сийлаха сочинение

Описание

Курсовая работа по чеченской литературе …

Содержание

Д1адолор
Къоман дахарехь мехала хазна ю исбаьхьаллин литература. БIешерашкахь адамашна юкъахь кхиъна гIиллакх-оьздангалла, беркате ламасташ, халкъан кхетам а, ойла а ю цуьнца. Iаламат мехала ду исбаьхьаллин дош массо а хенахь.Бакъйолу исбаьхьаллин произведени адаман ойлане кхаьчна ца Iаш, синхаамашна а Iаьткъаш ю. Ишттачерах ю Эдилов Хас-Мохьмадан произведенеш.
Эдилов Хасмохьмадан поэзи ХХ бIешеран нохчийн литературин хазна ю. Цуьнан кхоллараллина лерина йолчу цхьана литературни суьйренехь нохчийн гоьваьлла поэт а, критик а волчу Сулаев Мохьмада элла, нохчийн дикахволчу итт поэтан цIе яккха шега аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу пхеа поэтан
цIе яккха аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу кхаа поэтан цIе яккха аьлча, царна юккъехь а Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, уггар дикачу нохчийн цхьана поэтан цIе яккха аьлча, Эдилов Хасмохьмадан цIе йоккхура яцара ша, кхечарна хала ца хетийтархьама. ( 1.аг1о 287)
Поэт, прозаик Эдилов Хасмохьмад вина 1922 шарахь Нохчийчоьнан Ачхой-Мартан районерчу ВаларгтIехь ахархочун Эдалан доьзалехь. Иза нохчийн литературехь билгалваьлла ву стихаш язъяран дика говзалла йолуш а, лерина болх беш а , поэт хиларна. Цуьнан стихаш рифма а, ритм а нийса лелорал совнаха, дика чулацамболуш, дагайог1учу тайпана говза язйина ю. Цуьнан поэзехь шен къоман хьашташ дийцина ца 1аш, Даймахкан а, дуьненан а, къинхьегамхойн хьашташ,дан дезарш дийцина. Дуккха ю поэтан и тайпа маь1на долуш стихотворенеш, масала: «31окберг», «Доттаг1, хаалахь», «Валарна кхоьруш», и. д1. кхиерш а. Цара кхуллу поэтан х1инцалера сибат. (3.аг1о 81) Эдилов Хасмохьмадана муьт1ахь лирически стихаш хилла ца Iapa.

Введение

Список литературы

План урока по чеченской литературе в 10 А классе

Поэма «Сийлаха»

Сийлаха а, Ибрах1им а.

Астамирова А. А.

Урокан ц1е: Поэма «Сийлаха». Ибрах1им а, Сийлаха а.

Урокан 1алашо:

1. Поэми т1ехь дуьйцург кхеле диллар.

2. Дешархоша шайна хетарг алар, нохчийн г1иллакхаш, 1адаташ довзар.

3. Синквейнах кхетам балар.

Урокан д1аяхьар

1. Дешархойн белхан кеп д1ах1оттор.

1. Марщалла хаттар.

2. Урокана оьшу гйирс кечбар.

   

   «Хьоме к1орни дог1ий хьаьжна,

   Сан б1аьргийн нур кхулуш лаьтта»

   /Мехкарийн йиш/

3. Ойла т1еерзор.

1. Актуализаци.

• Эдилов Х-М. биографи йийцаре яр.

• Хаттаршна жоьпаш далар:

• Маца, мичахь вина Эдилов Хасмохьмад? (1922-чу шарахь, Валаргт1ехь).

• Яздан маца волавелла Эдилов Хасмохьмад? (1937-чу шарахь, хьехархойн училищехь доьшуш волуш).

• Ц1ерш яха поэтан стихотворенин («Алжирка», «Даймохк кхойкху», «Машаран урам», «Буьйса», «Ненан ирс», и. д1. кх.).

• Маца, мичахь д1акхелхина Эдилов Хасмохьмад? (1991-чу шеран 11-чу ноябрехь Соьлжа-Г1алахь).

1. Керланиг довзийтар.

1. Хьехархочун дош:

1957 шеран май баттахь «Къинхьегаман байракх» газетан агIонаш тIехь зорбатоха йолийра Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлера поэма «Сийлаха». Драматически чулацам болу и поэма хиллачийн буха тIехь язйина яра. Шен цIена, оьзда безам  ца ларбина йолу поэмин турпалхо Сийлаха ша дакъаза а йолу, и бахьанехь нахана даккхий зуламаш а хуьлу. Шен ойланехь,  гIуллакхашкахь,  леларехь ша шена хьалха а, нахана хьалха а стаг жоьпалли хила везаран ойла йойту автора поэма йоьшуш волчуьнга. ГIеххьа йоккха лиро-эпически поэма ю «Сийлаха». Поэмин дIахIоттамехь хьалахара дош а, итт дакъа а, дерзор а ду. Иттанах хIор дакъа шена хьалха ялийна эпиграф йолуш ду. Цхьайолу эпиграфаш халкъан иллешний, мехкарийн эшаршний тIера схьаэцна ю, вуьйш нохчийн кицанех лаьтташ ю, кхиерш яздархойн произведенеш тIера ялийна ю. Масала: «Маржа яI, зингат, хьо а гIерта-кха даха» (I. Мамакаев), «Хила я ца хила! – Иштта ду гIуллакх!» (Шекспир. «Гамлет»).   Хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэмин эпически агIо цуьнан сюжетаца ю. Ардаме сюжет ю поэмин. Шайн доладалар а, кхиар а, дерзар а долчу хиламех лаьтташ ю иза. ИбрахIим, Сийлаха, Эдалха, Аружа – оцу персонажийн лехамаш бу поэмин сюжетехь. Шен безамца, шен лаамехь ИбрахIиме йоьду Сийлаха. ЦIена, хьанал ду къоначу доьзалан дахар. Амма совдегаран Эдалхин безам бахна Сийлахе. Нехан цIе тIехь йолу зуда, Аружа юкъа а лоьлуьйтуш шена тIе а ерзайой, ялайо цо. Сийлахас ца ларбина ИбрахIиме хилла шен мерза безам. Цуьнан цIийндех ИбрахIимах цуьрриг ийзалуш вац Эдалха, иза цхьалха стаг ву, шена тIаьхьа хIитта нах болуш вац, къоьлла токхуш а ву, цундела цуьнгара зуда яккха а мегар ду, боху цо шен дагахь. Амма ИбрахIим шен сий лардийра долуш ву. Эдалха а, цуьнан цIийнах кхо стаг а вуьйжира ИбрахIиман карах. ИбрахIим а кхелхира церан карах. Цу тайпана, Сийлахас шех инзаре доккха зулам далийтина.

О цу хиламех лаьттачу сюжетаца билгалболу поэмин эпически чулацам. Къеггина шен лирически агIо а ю поэмин. Иза авторан ойланца билагалйолу. Поэмин хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэми тIехь алссам ду юьстахдийларш. Автора, сюжетана юьстах а вуьйлуш, цу тIерачу хиламех лаьцна йолу шен ойланаш, синхаамаш гучубоху. Цара поэмин чулацам кIарг а бо, текстан исбаьхьалла са а йоккху. ИбрахIиммий, Сийлахий хин йистехь мерза захалу дуьйцуш гайтинчул тIаьхьа автора сирлачу ойланца боху:

Шабарш деш догIучу
Валарган йистехь
Дуьххьарий, тIаьххьарий
Балхабац безам.
Хийла йоI, елалой,
КIаг хIуттуш юьхь тIехь,
Суьйренца цIа йоьрзу,
Хуьлий дог реза.

Т къа кхано тIаьхьа ИбрахIиман, Сийлахин барт ийгIина, и шиъ халонца дIасакъастар гойтучу хенахь кхечу кепара ю авторан ойла: 

Малх бу шен болар деш,
ГIушлакха баьлла,
И стенна оьшура
Дуьненна кхета?
Сирла бу, бовха бу
Цунна хьан аьлла?
Мила ву цо вохвеш?
И хьанна къеда?

Авторан ойла, синхаамаш шен турпалхойн ойланашца, церан синхаамашца цхьаьна богIуш бу. Иза ИбрахIиман, Сийлахин накъост ву. Церан хазахетарех самукъа долу цуьнан, церан халахетарш сингаттамца Iаьткъа цунна.

Поэмин драматизм цуьнан сюжетехь ю, иза Эдалхин, ИбрахIиман юккъерчу къовсамца ю. Бакъду цу шинна юкъара къовсам хилла ца Iа иза, цуьнан социальни маьIна ду. Социальни тайп-тайпанчу тобанах ву и шиъ.

Цу тайпана, лирический, эпический, драматический билгалонаш цхьана ийна ю «Сийлаха» поэми тIехь.

«Сийлаха» поэма нохчийн литературехь эпически поэзин керла кхиам бара.

1. 1амийнарг т1еч1аг1дар.

• Дешархошка доьшуьйту поэмин дакъа.

• Ешнарг йийцаре йо.

• Поэмин чулцамца дог1у суьрташ дохку. (уьн т1ехь а, тетрадаш т1ехь а болх бо.

1. Дешнаш т1ехь болх.

• Бохаман ачо – бохаман некъ

• Аьрша – метр

• Урд – кха

1. Рефлекси.

• Ибрах1им, Сийлаха дешнашна синквейн х1оттае.

1. Урокан жам1 дар:

1. Ц1ахь:

1. Поэма еша, чулацам схьабийца.

2. Поэмица доху суьрташ дахка.

МБОУ «СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА №54»

Урокан тема: Ибрах1им а,Сийлаха а.

Урокан тайпа: тобанан.

Урокан кеп : диалоган технологи.

Урокан 1алашо: Кхетош-кхиоран маь1на Даймохк беза хилар а, дика

г1иллакхаш лардан дезаш хиларх дешархой кхетор а.

Дешархошка шайга турпалхойн дика , вон аг1онаш

билгалъяхийтар.

Г1ирс : 1. Яздина дешнаш : Цкъа дайна сий лахарх карор дац.

2. Т1аьхьенгахь юьхь йоцуш эхье хан йоккхучул ,

эзарза г1олий ду сийлаллийца валар.

Ш. Руставели.

Дурс д1аяхьар:

1. Вовшахтохаран болх-Дешаран ойла т1еерзор.

2. Долчу хаарийн актуализаци .

-Шуна х1ун еллера ц1ахь 1амо?

-Тхуна ц1ахь 1амо еллера Эдилов Х. язйина поэма « Сийлаха».

Цуьнан чулацам схьабийца хаа а. Шайна хазахета 3-4 строфа дагахь
1амо.

1. Чулацам буьйцуьйту 1-2 дешархочуьнга .

—Кхин а шуна шайн-шайна тобанашна белла болх бара ,цхьацца
турпалхочух лаьцна кечам бар.

1амийначара юьйцу шаьш 1амийна кийсакаш.

3-4 дешархочуьнга юьйцуьйту

— Доцца хьа эр дара аша, муьлхачу хенахь , меттехь хилла иза ?

-Валарг т1ехь Эдилов Х.язьйина 70 шо хьалха.

-Х1инца хьа эр дара аша коьрта турпалхой муьлш бу поэми т1ехь?

-Коьрта турпалхой бу Ибрах1им а, Сийлаха а.

1. Керла коьчална т1евалор -Дешаран хьесап д1ах1оттор.

-Шайн тобанашна белла болх муха кхочуш бина хьовсур ду-кх вай.

-Х1инца Ибрах1иман васт.

-Муха хийти шуна Ибрах1иман васт?

-Ибрах1им къен-миска стаг ву,къинхьегам безаш, къахьоьгур долуш
ву, ваха лууш ву.

Хьал, бахам,таро цахиларо г1уллакх д1адахийтац цуьнан.

.

Поэма йолаелчахьана чекхъяллалц, цунна т1евог1уш , я и волчуьра
д1авоьдуш ца го вайна цхьа а стаг. Стаг,божа,къонах аьлла кхаа
декъе бекъалуш бу божарий

СТАГ-юьртана кхаьчна, цунна т1е бог1у нах, и волчуьра д1а а
оьху.

КЪОНАХ-махкана кхаьчна ,цунна т1е а буьссу говрашкахь нах. Ткъа
Ибрах1им ц1енна а ца кхаьчна , шен чоь ца ларло цунна.

Стеган а, къонахчу стеган а къамел дац цо Сийлахе

деш дерг. Цо боху Сийлахе хьо нахана ца гайта лекха

керт ян воллу со, ло дешча г1у
йоккхур ю ша, бохуш

дуьйцу.

— Тоьур ду , Нийса боху ,ян ца йо цо цуьнах шена

накъост.

Шен чоь ца ларло Ибрах1име .

— Стенна т1ехь г1алат ваьлла иза шен дахарехь?

— Иза г1алатвалар х1ун ду аьлчахь, ша бина берам мерза

хуьлура ,ша кхиийна синтар хьоме хуьлура ,ша лехна

бахам мехала хетта , т1аккха цунах стаг воккхавоь.

Ц1ахь саца йиш йолуш вац
Ибрах1им ,шен дахарх , яхарх

йоккхаеш Сийлаха яц . Сийлахех шена накъост ца ярна,

шена улле ца яккхарна , т1аьххьара и ялорна. Мил-мила

ялочул йоцуш висар г1оле ю. Кхоьхьуш долу совг1аташ

д1аоьцур дацара ша адам хиллехь нанас. Нана ша

адамалла долуш хиллехьара , шайн г1ийла ,миска Ч1ола

та1ийна шен доьзал шегахьара
боккхур бацара , цо и йо1

кхобур яра. Зулам дожарна бехке Ибрах1им ву, виъ

стаг воь цо, И керт, ков д1аеллехь кхобур яра цуьнан йо1.

Сийлаха йитина зуда ю . Ша йитана зуда бахьана долуш

виъ стаг воь цо ,иза шена луъучу мааре яха йиш

йолуш йоллушехь.

Бер д1адуьгуьйтуш 1едал ду . Къонаха стаг масла1ате

хуьлу ,масла1атана нах арабоху .

—Муха лорур вара вай иза?

Вай ма-аллара бер д1адуьгуьйтуш 1едал ду зудчуьнга ша маре яхалц
.

Цо ца йитинехьра ша дара, цо иза йитина. Эдалхин вешин бераш
байлахь дуьту

цо. Церан зударий жоьра буьту , шен йо1 яла юьту цо. Ша дукха
хаза дуьйцуш

хьистина зудчун дахар дохадо цо . Доцца аьлча , нохчийн
г1иллакх,оьздангалла,

дан дезарг, дита дезарг хууш вац Ибрах1им .Цо нах байарх .нислур
долуш х1ума

дац.Зулам ду цо кхуллуш.цо иза цу т1е йига сихъеш ю.

1. Книги т1ехь болх бар:

-Поэми т1ехь муха гучудолу вайна Сийлахин, Ибрах1иман васташ?

Гайтал вайна и васташ гучудохуш йолу меттигаш.

Аг1о: 229; 230; 231.

-Авторо турпалхойн васташ гучудахарехь 1аламо пайдаоьцуш йолу
меттигаш билгалъяхал.

Аг1о: 231; 232;233.

— Даладел кицанаш зудаберийн кегирхойн оьздангаллех лаьцна.

— Полководец Чингисханан дешнаш ду: — Нагахь санна зуда
галъяьллехь, ледаръяллехь къонахчун, стеган буйнахь яц иза .Шена
т1аьхьа шен ц1ийнан нана йигалуш волчу къонахчунна итт салтичунна
т1ехь куьгалла далур ду, итт салтийчунна т1ехь куьйгалла далахь ,
б1е салтийчунна т1ехь куьйгалла далур ду», аьлла. Оцу дешнаша
билгалдоккху Ибрах1имна Сийлахина т1ехь куьгалла цададалар.

Ша вала х1отталц болх беш ву Ибрах1им. Сийлаха деш,дуьтуш доцуш
,йолаелла лелаш ю и ду цуьнан г1алат.Шена ца оьшу бахам бохуш лелла
йолу Сийлаха бахамо 1ехайо. К1орггера ойла йича и Эдалха цунна
т1ехьийзаш хилла я ца хилла ца хаьа вайна . Цо та1ийна б1аьрг
дуьххьара буй-те аьлла хетало.

-Нахалахь лела хууш вуй Ибрах1им? Г1иллакх дуй цуьнгахь?

-Ибрах1им шен стундай, стуннаний долчу воьду. Ваха ца везара
цига , шен накъост я кхин воккха стаг вахийта везара цо цига .Цо ша
боху «хьоьца долу эхь-бехк Дала лоьрийла» Ч1олина ша кхетаме хиларе
терра хаьа цуьнца къамел дан. Ч1олас боху шен хеннахь ца бира ша
серах х1оз , х1инца хьокханах иза балур бац, ша бохург деш доьзал
бац, боху цо ( аг1о 57 йоьшу).

— СИЙЛАХА бохучу дашах муха кхета шу ?

Нохчийн яздархочо Х.Эдиловс СИЙ-ЛАХА бохуш яздина. И дош шина
орамах лаьтта .Оцу дашо гойту ,шена ма-хаззара д1аяздо ша бохург.
Вайна Сийлаха ца гойту доккхачу ловзаргахь , г1абали йоьхна ,дато
доьхка дихкина , шифонан т1ам хьийзош хелхаюьйлуш , я синькъерамехь
ца гайтина ,я балхахь къахьоьгуш арент1ехь ца гайтина, х1айт аьлла
говза каде куьйгаш долуш ,кузаш деш , я истангаш деш ца гайтина .
Цхьана меттехь яхь ца гайтина , шена везаш волчу к1анте ша йига ахь
бохур дац йо1а , шена т1ехьийзаш волу к1ант витина , кхечуьнга
нуьцкъала маре яхийтинчу йо1а,шена хьалха т1ехьийзаш хиллачу к1анте
д1ахьожуш ца хилла , шега вистхилча могуьйтур долуш ца хилла . Оцу
мехкарша айдина вайн мехкан сий, уьш ца хилла дешна, институташ
яьхна , амма нохчийн г1иллакх , оьздангалла дика хууш хилла царна .
Шен да-нана ,йиша-ваша ,гергарнаш ца безаш цаьрца г1иллакх дохийча,
шена и к1ант мел ч1ог1а везарх д1айоьдуш хилла.

Амма Сийлахас шена луш йолу бехчалгаш бахьана долуш шен сий
дойу.

Шен сий дайина ца 1аш, шен йиша-вешин , ден- ненан
,халкъан сий дойу цо. Х Х1унда аьлча, нохчийн къомо
дешех-детех , луш

йолчу сискалх шен сий доьхкина дац. Поэто уьш

дика бу бохуш ца яздо, иза ирча г1уллакх ду

цаьргара доьжнарг бохуш яздо. Т1аьхьенна

хаийта яздо, оцу тайпанчу х1уманех вай

лардаларе кхойкху цо.

— Хьовсал , х1инца муха гайтина вайна Сийлаха ?

Вайна Сийлаха ц1ахь йолуш хин йистехь бен ца го, я

ловзаргахь, я синкъерамехь, яц иза.

— Лехча карор дуй сий, лаха деза я лардан деза?

Мел лехарх , мел вадарх, хьадарх карош дац сий,

иза лардан деза.

— Х1инца 1ехалур ярий-те нохчийн йо1,я яцара?

Х1инца иза 1ехалур яцара
,х1унда аьлча нохчийн

йоь1арий кхеташ бу, дешна бу, оцу тайпана х1ума

шайгара долуьйтур долуш бац. Вайн ворх1а

—

дайшкара охьадог1у сий лардийр долуш бу.

— Х1инца алийша соьга марехь йолчу зудчо шен сий

лардеш цхьа а оьрсийн произведени ешний аш?

— Ешна « Евгений Онегин» ц1е йолу роман.

Оьрсий йо1а Татьяна Ларинас шена везаш волу к1ант

д1аттоту .Марехь ю иза къеначу, воккхачу стагехь ,

делахь а и вуха веъча цуьнга деха , доца сов дийца ца

х1утту иза. Хьан куралла , стогалла ша кхуза нисъелча ,д1аяьлла
х1инца

дуьйна д1а шен х1усамдена тешаме хир ю ша олий д1авох1уьйту цо
иза.

— Дубровский . Мария Кирилловна Троекурова. Мария Кирилловнас
цкъа -шозза кехат дохьуьйту шена т1ехьийзачу к1анте , ша маре луш ю
олий. И ванне а ца веъча и маре йоьду . Йо1 эцна д1абоьлхуш хуьлу
замой ,шен б1о оьций дуьхьалволий совцабо цо . Говрара охьа а
оьккхий, сихха йо1 йолчу не1аре воьдий и д1айоьлий куьг кховдадо цо
йо1ана т1е, цо мохь хьокху , шена т1е куьг ма кхийдаде ша нехан
зуда ю олий. Ц1ендас тапча туху куьйгах Дубровскина . Дубровскис
юха а волий, шен охьаоьхуш долу ц1ийна т1е куьг дуьллий мохь туху
б1оне , некъ маьрша бита олий.

1. Юьхьанцара т1еч1аг1дар.

— Х1инца шегара дош хьан эр дара аш?

Вайна поэто шена ма-хаззара. Ша ма-хиллара ,язйина . Цо язйина
къинхетам боцчу хьолах нах ца битарх, церан къа царах хьарчарх,
адамаш хат1е дарх. Х1инца вай хьалха ма-аллара шена везаш волу
к1ант витина , ша маре д1аяхча ,цаьргахьа д1ахьожуш ца хилла, дешех
-детех 1ехаелла шен сий духкур долуш ца хилла , оьздангаллех,
г1иллакхех юхуш ца хилла цхьа а зуда, цхьа стаг шен дахарна
юкъаг1оьртича могуьйтур долуш ца хилла, мостаг1ийн кара бахана,
церан лайш хилла хан ца яккха

мокхазан бердах чулелхаш хилла , Эдалха сана ямартлонца т1е куьг

кховдийна стаг дукха хьолахь вуьйш хилла.

Цундела хаа деза вайна шайгара
масал эца йиш йолуш

турпалхой уьш ца хилар. Вайна хьалха шекончохь

моттаделлера Сийлаха шен безамна т1аьхьа г1ерташ

ю, амма къона ойланаша ха херцарехь вайна гучудолу

шеко йоцуш шен дош лардан ницкъ боций , шен къоначу,

мерзачу безаман а, кхерчан сий дан ницкъ болуш йоций.

Сийлахин дагчу гулло ямарт, зуламе ойланаш, амма уьш

иэшо цуьнан ницкъ бац .

— Хьалха заманчохь хиллий-те нохчийн мехкарий Сийлаха

санна 1ехалур болуш, шайна лург схьаоьцур йолуш, сискал

юьхьигах яьхь юхкур йолуш?

Дера ца хилла , х1инцца вай дийцина цунах лаьцна , вуьшта

сунна баккхийчара дуьйцуш хезна , цаьрга ладег1на, шена

веза везаш маре яхар-м дита-хь, шена т1ехьийзаш волу

к1ант витина , кхечанхьа нуьцкъаха маре яхийтина йо1,

шена хьалха т1ехьийзаш хиллачу
к1анте д1ахьожуш ца

хилла.Нохчийн г1иллакх,
оьздангалла дика хууш хилла

царна. Сийлаха санна лучу х1уманех 1ехалуш ца хилла

нохчийн йо1. Оцу мехкарша даьккхина нохчийн хакъан сий

лакха .

— Авторан Сийлахица йолу юкъаметтиг муха хета шуна?

Автора Сийлаха бехказа ца йоккху и Сийлахин бехк хилар,

шен дахаран 1алашо цуьнан цахилар ч1аг1деш гойту

авторо. Шен дош 1алашдан ницкъ
бац цуьнгахь,

лаам ницкъ бу моьтту вайна ,амма авторо и а ницкъ

цахилар ч1аг1до ,шен мерзачу безаман а, кхерчан а сий

ца до цо.

7.Рефлекси :

— Х1ун болх бира вай урокехь?

Хаза хитирий шуна вайн урок?

— Х1ун 1алашонаш х1иттийнера вай кху урокана?

-Кхочушйирий вай уьш?

— Коьрта х1ун дара шуна?

-Керла х1уммаъ хиирий шуна?

-Хаза х1ун хийтира шуна?

-Уггар ч1ог1а шуна хала хетта меттиг муьлха ю?

-Ша бинчу балхана реза мила ву?

-Мила вац реза?

-Х1унда?

-Х1ун ала мегар ду тахана шен балхана реза воцчуьнга?

8.Ц1ахь:

1-чу тобанна: Эдалхех лаьцна.

2-чу тобанна : Аружех лаьцна.

3-чу тобанна : Ибрах1имех, Сийлахех

Шаьш хадийначу механ «Сийлаха» бохучу поэмех

жимо рецензи язъе.

Юккъера
юкъардешаран ишкол

10, 11 классаш

НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН БЕЛХАН ПРОГРАММА

КХЕТОРАН  КЕХАТ

Нохчийн
литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан
юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.

Программо
билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан
программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь
хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а,
хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу
кепара дIахIотторехь а.

Программо
Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш        массо
юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю.
Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а
башхаллашца хIиттийна йолу.

Яккхий
произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.

Программа
кхаа декъах лаьтташ ю: «Кхеторан кехат», «Коьрта чулацам», «Тематически
планаш».

 «Литература»
предмето шеца Юкъардешаран Iалашонаш кхочушъярехь дохьург

Коьртачу
юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин
ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам
дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам
болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.

Нохчийн
литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран
социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически  хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла,
ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа
тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически
хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.

Дешаран
предмет «Литература» герггара уьйр йолуш ю «Нохчийн мотт» предметаца. Нохчийн
литература дешархойн ненан мотт а, церан къамелан оьздангалла а кхиорехь,
юкъаметтигаш лелорехь а коьрта хьаст ду.

Исбаьхьаллин
произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически)
декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо
билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара
уьйраш тосуш Iаморехь.

Нохчийн
литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица
йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу
культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин
этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу
школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.

Нохчийн
литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан
баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а,
синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр
ду цо.

Коьртачу
юкъардешаран школехь «литература» предмет 1аморан 1алашонаш ю:

–
синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а,
къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а,
ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца
юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;

–
дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь
интеграци яр  цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;

–
нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, 
нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна
долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор,
произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш,
оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна
талламбан хаар кхиор;

–
искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а,
произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн
литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца
доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;

–
Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;

–
Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а,
шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу  исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ
хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.

Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш

«Литература»
предметан башхалла  базови дешаран дисциплинин санна, къастош ю  литература 
дешан исбаьхьалла хиларца доьзна. Васталлин литературо таро ло синхаамийн
тIеIаткъам бан ешархочунна, ткъа цуьнца цхьаьна цуьнан дуьненехьежар а,
синъоьздангаллин мехаллаш, исбаьхьаллин (эстетически) чам жигара кхиорна а.
Дешаран предметан «Литература» чолхалла билгалйолу иза искусство Iаморан дешан
говзаллин а, Iилманан бухан (литературоведени) а цхьаалла шеца йолуш хиларца
доьзна.

Оьшучу
барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.

Программехь
билгалдина хIара дакъош:

1.
Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.

2.
Халкъан барта кхолларалла.

3.
ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

4.
ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

5.
Кхечу къаьмнийн литература.

6.
Обзорни теманаш.                                       

7.
Литературин теорех болу хаамаш.

8.
Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.

ХIор
декъехь, 7, 8 дакъош  доцучу, луш бу исбаьхьаллин произведенийн барам,
исбаьхьаллин башхалла йовзуьйтуш болу боцца хаамаш а, церан коьрта проблематика
а. Произведенеш Iамоле хьалха яздархочун дахарх, кхоллараллех лаьцна боцца
хаамаш балийна. Яздархочо нохчийн литературин исторехь дIалоцучу меттиге
хьаьжжина, боцца а, шуьйра а бу уьш. 8-гIа, 9-гIа дакъош лерина ду литературин
историн, теорин хаамашна а, дешархошна билгалбинчу йозанан белхашна а.
Литературин теорин хаамаш цхьайолчу меттигашкахь Iамочу произведенин аннотаци
юкъабогIуш бу, цундела  и прозведени Iамочу хенахь хьовсу цаьрга. 

                            «ЛИТЕРАТУРА»
ПРЕДМЕТ IАМОРАН ЖАМIАШ

Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучуьнгахь «Литература» предмет Iамош  кхио деза
личностни жамIаш ду:

–
шен къоман векал  а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх
кхеташ хилар;

–
личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам
кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам
кхиор;

–
хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу
хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).

Коьртачу
юкъардешаран школехь предмет «Литература» Iаморан метапредметни жамIаш
билгалдовлу:

–
проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена
хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин —
тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш  кепе дерзо а хаарехь;

–
ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо
къасто а хаар карадерзорехь;

–
ша гIуллакхдеш  юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;

–
тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь
царах пайдаэца хаарехь.

Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:

1)   хIума довзаран
декъехь:

–
барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн
коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар
хилар;

–
произведени  а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу
хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне
хилар билгалдаккхар;

–
литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а,
жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо
а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я
масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин
произведенеш вовшашца юста;

–
произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш 
къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу
меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);

–
литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески
терминологи евзаш хила езар;

2)
мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь:

–нохчийн
литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин
мехаллашца уьш юстар;

–
нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар,
церан мах хадор;

–
Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;

–
авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;

3)
коммуникативни декъехь:

–
тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а,
цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;

–
текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически
произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ
хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш
кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь
диалог дIаяхьар;

–
Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш,
сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин
а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;

4)
эстетически декъехь:

–
дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара
нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь
исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;

–
эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ
кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;

–
меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн
башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста
хаар.

«Литература» курсо дешаран планехь дIалоцу
меттиг

Юккъера
юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран
планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9
класашкахь –  340 сахьт,  10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь
кIирнах шишша сахьт.  Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь
222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186
сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.

ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ

1-ра
дакъа.  ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

Мамакаев
Мохьмад. Стихотворенеш
«Даймахке» («Хьо муха буьйцур бу…»), «ТIулгаша а дуьйцу», «Зама»,  роман
«Зеламха»

Мамакаев
Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.

Мамакаев
Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу
юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо
ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема. 

«Зеламха»
роман. Роман исторически бакъдолчийн бух тIехь язйина хилар. Зеламхех обарг
винарг – цу хенахьлера социально-политически дахар. Яздархочун шен
турпахочуьнга болу хьежамаш. Турпалхойн васташ кхолларехь, дахаран
исбаьхьаллин  сурт хIотторехь яздархочун  корматалла. 

Нохчийн
литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла. 

Гадаев
Мохьмад-Селахь.
Стихотворенеш «Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта», «РегIара поп»,
«ЦIен-Берд».

Гадаев
Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш.
Лирически турпалхочун оьздангалла.

Поэтан
лирикехь безаман тема.

Гадаев
Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.

Нохчийн
литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гайсултанов
Iумар. Исторически
повесть «Александр Чеченский».

Гайсултанов
Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн
заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.

Исторически
повесть «Александр Чеченский». Нохчийн кIентан кхоллам повесть тIехь гайтаран
башхаллаш. Инарла-майор Александр Чеченский – 1812 шеран тIеман гоьваьлла
турпалхо. Алссам исторически гIуллакхаш чулоцучу повестан хиламашкахула коьрта
турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиаран хьелаш исбаьхьаллица довзийтаран
башхаллаш.

Повестан
композици, исбаьхьаллин гIирсаш. 

Нохчийн
проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов
Iумаран произведенийн маьIна. 

Эдилов
Хасмохьмад. Поэма
«Сийлаха». 

Эдилов
Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика.
Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун
адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.

«Сийлаха»
поэми тIехь адаман дахар, ирс юкъараллехь кхоллалучу хьолех дозаделла хилар
чIагIдар. ИбрахIиман оьзда безам, цуьнан деган, ойланийн комаьршо. Эдалхин
оьзда йоцу ойланаш а, гIуллакхаш а. Сийлахас ца ларбина шен мерза безам, цуьнан
доьхна дахар, цунах даьлла зулам.

Поэми
тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш. 

Эдилов
Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.

Сулейманов
Ахьмад. Стихотворенеш
«Берд», «Ламанан хьостанаш», «Батто сагатдо».

Сулейманов
Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан
лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш,
эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а
лирика.

Сулейманов
Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш.  Цуьнан
кхоллараллин мехалла.

2-гIа
дакъа.  ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

М.
А. Сулаев.
Дахар а, кхолларалла а.

Стихотворенеш
«Сай», «Сох муха эр дара адам?».  Роман «Лаьмнаша ца дицдо».

Поэтан
лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш.
Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио
езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан
дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.

Роман
«Лаьмнаша ца дицдо». Нохчийн халкъан дахарехь уггаре халчу мурехь – 1940-чу
шерашкара 1960-чу шерашка кхаччалц – адамийн кхолламаш романехь гайтар.
Товсолтийн амалшца доьзна къоман гIиллакх-оьздангалла гайтаран башхаллаш.

Романехь
кегийрхойн васташ.

Романан
маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Айдамиров Абузар. Дахаран а,
кхоллараллин а некъ. Роман «Еха
буьйсанаш»

(6
сахьт)

Айдамиров
Абузаран кхораллара. «Еха буьйсанаш» исторически романехь нохчийн халкъо ХIХ
бIешарахь къоман парг1атонехьа  латтийначу къийсаман тема. Къоман дахар
кIорггера, дуккха а агIонаш толлуш гайтар. Исторически бакъдолу гIуллакхаш
гайтарехь романан эпически шуьйра чулацам. Цу заманахь Нохчийчохь хилла
юкъараллин хьелаш  говза гайтар.

Романан
турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан
исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахматова
Раиса. Дахар а,
кхолларалла а. Стихотворенеш «Чекхдийр
ду вайн шераш», «Даймахке». Поэма «Дагалецамийн новкъа» (4 часа)

Ахматова
Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре
дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен
хенаца йогIуш хилар.

Ахматова
Раисин поэзехь  нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин
лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла
хилар.

Ахматован
поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

«Дагалецамийн
новкъа» – автобиографически поэма.

Цуьнан
турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла
хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш
цхьаьнайогIуш  къастор.

Поэмин
идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев
Шайхи. Стихотворенеш «Весет», «Нагахь хьан гIо оьшуш…», «Нийсонна гимн», «Гиний шуна?»,
«Дицдина илли», «Ненан мотт», стихашкахь роман «Кхолламан сизаш» (4 часа)

Арсанукаев
Шайхин кхолларалла.

Поэтан
произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера
кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо
йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев
Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

«Кхолламан
сизаш» цIе йолу стихашца язйина роман. Даймехкан тIамехь бIаьхоша турпалаллица
Даймохк мостагIчух Iалашбар романехь гайтаран башхаллаш. БIаьхойн васташ.
Ризван а, цуьнан накъостий а.

Романехь
тIеман а, тылан а суьрташ. Маршо ларъеш эгначийн сий а деш, тIом гIаттош
болчарнра дуьхьал авторо халкъе бен кхайкхам. «Кхолламан сизаш» романан чулацам
а, исбаьхьаллин а къастамаш а.

Арсанукаев
Шайхин поэзин мехалла.

Шайхиев
Iалвади. Поэма
«Лазаман лорах», стихашца язйина повесть «Дерачу кхолламан кхиэл» (3 сахьт)

Шайхиев
Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади
стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу
хатI.

«Лазаман
лорах» поэми тIехь поэтан деган Iийжам.

«Дерачу
кхолламан кхиэл» – стихашца язйина повесть. Тешнабехккий, эхь-оьздангаллий цкъа
а цхьанадогIург цахилар чIагIдар. Къоман гIиллакхаш а, оьзда безам а гайтар.
Повестан маьIна а, исбаьхьаллин къастамаш а.

Шайхиев
Iалвадин кхоллараллин мехалла.

Рашидов  Шаид. Стихотворенеш «Баланах дуьзна дог», «Пондар боьлху», «Аружа»  (3 сахьт).  

Рашидов
Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш,
синхаамаш.

Стихотворенеш
мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт
кхолларан башхаллаш.

«Аружа»
– исторически хиллачийн буха тIехь язйина поэма. Махках даьккхинчу 
халкъо лайна баланаш, халонаш гайтаран башхаллаш. Аружа а, Алымкхан а.

Лирически
турпалхочун  халкъах, махках йолу ойланаш.

Ахмадов
Муса. Повесть «Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош», Стихотворени «Нохчийн махкахь нохчийн маттахь…» (3 сахьт) 

Ахмадов
Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов
Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ
хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш
адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар
къомана бохаме  хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех
чекхвалар

«Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош» повестан чулацам, исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахмадов
Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.

Дикаев
Мохьмад. Стихотворенеш «Нохчийн
хIусам», «Стеган цIе», «Суна лаьа».

Дикаев
Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах  дозалла даран
ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар  — цуьнан
кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев
Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш.  Цуьнан
поэтически хатI.

Абдулаев
Леча. Стихотворенеш
«КIант» – олий, кхойкхура нана…», «Мехкан йоI», «Зарзъелла тIаьххьара
марха…»

Абдулаев
Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а.
Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан
стихан шатайпаналла.

Бексултанов Муса. Дийцарш «Наггахь
сайн сагатделча», «Хьалхара парта», «Корталин Хантоти»

Бексултанов
Мусан кхолларалла.

Цуьнан
прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса
долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе,  шайн кIорггера маьIна
долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман
хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар
произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан
башхаллаш.

Яздархочун
кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр
хилар.     

Бисултанов
Апти. Стихотворенеш «ЙогIу
и къежъелла месаш…», «Бадуев
СаьIид», «Десачу гуьйна тIе…», «Ас хьан чIабанех гIайгIа юцур ю».

Бисултанов
Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, 
болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин
исбаьхьалла.

Бисултанов
Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.

Эльсанов
Ислам. повесть «ЦIегIачу декхнийн боьлак».       

Эльсанов
Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш.
Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.

«ЦIегIачу
декхнийн боьлак» – исторически повесть. Нохчийн халкъо ХIХ бIешарахь шен
паргIатонехьа латтийн къийсам. Повесть тIехь Шемалан боламах дозаделла долу
исторически хьелаш бакъдолчуьнца нийсадогIуш гайтар. Шемала хьафий а волу Исхьакъ
вейтар. Машарехьа болу къоман лаам.

БойсагIар
а, ТIелхаг а.

3-гIа
дакъа.  ХХI бIешо долалучу муьран литература.

Ибрагимов
канта. роман «берийн дуьне». Тема а, проблематика а. Исбаьхьаллин башхаллаш.

Яшуркаев
Султан. Стихотворенеш
«ХIара лаьмнаш лаьмнаш хилла…», «Ойланаш, аш соьга баха хIун
боху,..», «ЦIахь котам декара зевне еш Iуьйкъе,..».                                                                                                                                                             
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

4-гIа
дакъа.  Кхечу къаьмнийн литература

Базоркин
Идрис. Роман
«БIешерийн бодашкара» (Дакъа).  

ГIалгIайн
литературах юкъара хаамаш.

Базоркин
Идрисан кхолларалла. «БIешерийн бодашкара» романан коьрта чулацам. Романехь
гIалгIайн хьалхалера дахар гайтаран башхаллаш. Коьрта турпалхой. Калойн
васт.                                             

«БIешерийн
бодашкара» романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Яндиев
Джамалдин. Стихотворенеш
«Поэтан дог», «Хаза ю синтеме буьйса».

ГIалгIайн
литературех хаамаш.

Яндиев
Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан  лирически
турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан
дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла,
аьхналла.

Яндиев
Джамалдинан поэзин башхаллаш.

Александр
Казбеги. Повесть
«Элиса».

Гуьржийн
яздархочун Алесандр Казбегин кхоллараллех хаамаш. «Элиса»  повестан
коьрта чулацам. Къаьмнашна юкъарчу доттагIаллин уьйраш гайтаран хьелаш.
Ламанхойн къонахалла, оьздангалла, тешаме хилар яздархочо хастаме дийцар.

Элисин,
Чербижан Анзоран, Важиян васташ.

Казбегин
турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь,
вежарий санна, бертахь хилар.

Кулиев
Кайсын. Стихотворенеш «Хиндолчунна аьлла байташ», «ТIуьначу лаьттан цинц къуьйлу…».

Кулиев
Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун
ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе
кхачорна дIадала иза кийча хилар.

5-гIа
дакъа.  Обзорни теманаш

Нохчийн
литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).

Нохчийн
литературехь ХIХ бIешо чекхдолучу – ХХ бIешо долалуч муьрехь Нохчийчоьнан
юкъараллин дахаран социальни хьелаш а, граждански тIом а гайтаран башхаллаш.
Арсанов СаьIид-Бейн роман «Маца девза доттагIалла», Ошаев Халидан роман
«Алун шераш», Окуев Шимин роман «Лай тIехь цIе зезагаш» (Обзор)

Сийлахь-Боккхачу
Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).

Даймехкан
паргIато Iалашъяран тема. Мамакаев Iаьрбин стихотворенеш «Дерриге а тIамна!»,
«Даймехкан тIом бечохь»; Мамакаев Мохьмадан – «И йоьлхуш яц», «КIиллочунна»;
Сулаев Мохьмадан – «ГIовтта», «Малх тоьлур бу»; Эдилов Хасмохьмадан – «Суьрте»,
«Кавказан аьрзу», «ТIемало – хьоьга».  Гадаев Мохьмадан  – «Мехкан лоьмашка»,
«ДоттагIашка».

ТIеман
шерашкахь литературо къаьмнийн доттагIаллин тема айбар. Граждански тIамехь
халкъо турпалалла гайтар карладаккхар (Мамакаев Iаьрбин «Винчу юьрта»).

Даймохк
мостагIчух паргIатбоккхуш гайтина халкъан турпалалла, патриотизм хIинцалерчу
литературехь гайтар. ТIеман халчу хьелашкахь бIаьхойн дог-ойла,
гIиллакх-оьздангалла, хьуьнар исбаьхьаллин произведенешкахь гайтаран башхаллаш.
Муталибов Зайндин «БIаьхочун весет»; Эдилов Хасмохьмадан «Ирс къуьйсуш веллачун
сий делахь латта», «Лаьттан цинц»;  Сулаев Мохьмад «Нохчийн кIант Волгин
йистехь»; Гацаев СаьIидан «Ханпашин валар».

Нохчийн
литературехь къинхьегаман тема. Исаева Марьяман роман «Ирсан орам», Музаев
Нурдинан роман «Сатийсаман ницкъ», Нунуев Сайд-Хьамзатан роман «Гезган
маша» (Обзор). 

Нохчийн
литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин,
прозин башхаллаш (Обзор).

6-гIа
дакъа. Литературин теори а, истори а.

Нохчийн исбаьхьаллин литература
кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь
поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. 
Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.

Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.

Литератрин жанраш. Эпически жанраш:
дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш:
комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня,
стихашкахь повесть, стихашкахь роман.

Исбаьхьаллин произведенин формех а,
чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна
а.  Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор,
кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш).
Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. 
Авторан васт. Авторан къамел.

Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам
(конфликт). Драматургически къовсам.

Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.

Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан
силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль,
амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.

Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш:
дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу
эхехь кхиаран башхаллаш.

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу
эхехь кхиаран башхаллаш.

ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.

Теоретико-литературна
хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин
теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.

7-гIа
дакъа.
Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.

Исбаьхьаллин
произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана
юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар;
шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух
йозаелла йолу меттигаш йийцар.

Исбаьхьаллин
произведенин текст маьIна деш схьайийцар.

Литературах,
юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.

Стихотворенеш,
прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.

Произведени
тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн,
метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан
гIирсийн башхаллаш къастор.

Кхочушбечу
барта а, йозанан а белхан план х1оттор.

Литературно-критически
белхийн тезисаш, конспекташ.

Барта
а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала
тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.

Литературин
материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:

–
исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;

–
произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;

–
обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу
произведенех юстуш йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.

Дешархоша
шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила
тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках,
халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.

Шаьш
цIахь ешначу книгашна рецензеш.

Шайна
гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.

Литературин
материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).

Интернет
ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.

Шаьш
ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу
спектаклана рецензи язъяр.

Шайн
школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.

10- ЧУ КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН
ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ

11-ЧУ
КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ

НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРА 10 КЛАСС

10-чу классехь нохчийн литература хьехаран
шеран рузманан хьесапаш

2019
— 2020 деш.шо

«Нохчийн литература» 1амат, «Хрестомати» 10-чу
классана Соьлжа- Г1ала 2019

Ахмадов М.М., Алиева З.Л.

Сахьтийн барам: 68 сахьт, к1ирнах 2 сахьт

Сочинени -3

НОХЧИЙН
ЛИТЕРАТУРА 11 КЛАСС                                                                                     11-чу
классан нохчийн литературин хьехаран шеран рузманан хьесапаш

«Нохчийн литература» 1амат Туркаев Х.В., Туркаева
Р.А.,Соьлжа-Г1ала-2019

«Хрестомати» Мурадова З.И., Абдулкадырова Р.А.,
Соьлжа-Г1ала-2019

Сахьтийн барам: 68, к1ирнах 2 сахьт

Сочинени- 2